‘Skeena: a Woman Beyond Borders سکینہ: سرحداں توں پار دی عورت’ Review by Surjeet Kalsey

Presented by Surjeet Kalsey at the launch of novel ‘Skeena’ by Fauzia Rafique (Libros Libertad, 2011) in Surrey on April 9, 2011

سکینہ: سرحداں توں پار دی عورت
(فوزیہ رفیق دا ناول “سکینہ”)
ریویو: سرجیت کلسی

فوزیہ رفیق دے ناول “سکینہ” نال میرا رشتہ بہت پرانا ہے کوئی ویہہ پنجھی سال پہلاں جدوں میں فوزیہ نوں اک کانفرنس تے ٹورانٹو ملی سکینہ ناول اودوں دا ہی لکھیا جا رہیا سی۔ اس دے کانڈ ہولی ہولی وگست ہوندے گئے تے ہن آخری روپ وچ ساڈے ہتھاں وچ پہنچیا ہے۔ ناول دی شروعات مادھو لال حسین دی اس کافی نال بہت ہی خوبصورت ڈھنگ نال ہوندی ہے اتے کافی دی ہر سطر ناول دا اک کانڈ ہو نبڑدی ہے:

جھمے جھم کھیڈ لے منجھ ویہڑے، جپدیاں نوں ہر نیڑے
ویہڑے دے وچ ندیاں وگن، بیڑے لکھ ہزار
کیتی اس وچ ڈبدی ویکھی، کیتی لنگھی پار
اس ویہڑے دے نو دروازے، دسویں قلف چڑھائی
تس دروازے دے محرم ناہی، جت شوہ آوے جائی
ویہڑے دے وچ آلا سوہے، آلے دے وچ تاکی
تاکی دے وچ سیج وچھاواں، آپنے پیا سنگ راتی
اس ویہڑے وچ مکنا ہاتھی، سنگل نال کھہیڑے
کہے حسین فقیر سائیں دا، جاگدیاں کوں چھیڑے
(مادھو لال حسین لاہور، ١٥٣٩-١٥٩٩)

بھاگ (١) منجھ ویہڑے (پنڈ ١٩٧١)، سماں “لوڈھے ویلے”،” نماشیں” تے اگلا پاٹھ “رات” ہے۔
بھاگ (٢) مکنا ہاتھی (لاہور ١٩٨١)، جس وچ “میلہ” تے میلے وچ محبوب نوں ملن دا تصور –
رات ویلے محبوب نوں ملن جاندیاں ہولی ہولی تر کدھرے تیری پازیب دی آواز توں لوکاں نوں خبر نہ ہو جائے؛ “اگلے دیہاڑے” دیکھی جائے گی کیہ ہوندا اے تاں جاں فیر “کنڈھے رہی کھلو” ١٩٨٢ دا واقعہ ہے۔

بھاگ (٣) سنگل نال کھہیڑے (ٹورانٹو ١٩٩١) دی “سویر”؛ ٹورانٹو دی “رات” تے ٹورانٹو دے ہی “سرگی ویلے” ساریاں گھٹناواں دا پسار پیکا گھر پاکستان، تے سوہرا گھر ٹورانٹو دا بہت نیڑے دا آلا دوالا ہے جس نال سکینہ دا کوئی واسطہ نہیں پیا ہووے۔ ملک بدلن نال اوہ سماج اوہ دھارناواں اوہ وطیرے تاں نہیں نہ بدلدے، جویں دے تویں ہی رہندے ہین، تے عورت دا درجہ وی اوہی رہندا اے جو گھردیاں نے دتا ہوندا ہے؛ سماج تاں پچھوں آؤندا ہے۔

بھاگ (٤) جاگدیاں کوں چھیڑے (سرے ٢٠٠١) جس وچ “ناں” وچ کیہ پیا اے، ناں تاں کوئی وی ہو سکدا ہے پر ناواں دے بھلیکھے کئی وار زندگی دے اینے وڈے بھلیکھے ہو نبڑدے ہین کہ جیہناں چوں نکلنا مشکل ہو جاندا ہے تے کجھ اس طرحاں دیاں گھٹناواں واپردیاں ہین “اگ”، “رولا”، تے “میری کوئی تواریخ نہیں”۔

سکینہ دا پسار دو ملکاں پاکستان تے کینیڈا وچ وچردا وگسدا تیہہ سالاں دا برتانت حاضر ہے۔ اک بالڑی دیاں معصوم اکھاں آس پاس جو دیکھدیاں ہین تے اوس دے کن جو وڈیاں نوں کہندیاں سندے نے تے فیر اوس دی آپنی نرچھوہ پاردرشی سوچ اوہناں گلاں تے گھٹناواں نوں جس طرحاں گرہن کردی ہے اوس دا ویروے سہت بیان دلچسپ ہے۔ سکینہ روشن دماغ تے سوخم دل والی کڑی دی حیاتی دا روچک تے بے باک ورنن ہے۔ گھٹنا-در-گھٹنا چھوٹیاں وڈیاں گھٹناواں اک دوجی دا ہتھ پھڑی لڑی ہار تردیاں ہین جویں اک سین بعد دوجا سین آ جاندا ہے تے فلم اگے ودھدی جاندی ہے۔ ناول دی ایہہ ودھاء جتھے جیون-برتانت ہون دا بھلیکھا پاؤندی ہے اوتھے اک پاتر-پردھان ناول والے سارے گن سمائی بیٹھی ہے۔ جگیاسا پاٹھک نوں نال لے کے چلدی ہے، اگے کیہ ہووےگا دی چیٹک لاؤندی ہے، پاٹھک نوں انگلی لا کے سکینہ دوڑی جاندی ہے۔

سکینہ دی بولی دی روانگی تے پچھمی پنجاب دی گھیو-گھنی پنجابی پڑھ کے اک وکھری قسم دا احساس ہوندا ہے جس وچ موہ، جھڑک، اپدیش تے صلاح دا احساس ہندا ہے محاورہ شدھ پنجابی تے شبد-چون ڈاڈھی ڈھکویں تے کھچ پاؤ۔ بھا دا رعب داب لہجہ، اماں دا گھر دے ہور جیاں تے دبدبے والا، موہ والا تے سلاہیا لہجہ بولی توں ہی انوبھو ہوندا ہے۔

سکینہ دا وشا-وستو: عورت۔ عورت دا پیکے گھر وچ، عورت دا سوہرے گھر وچ تے سماج وچ درجہ/رتبہٰ سبھیاچارک تے روائتی پچھوکڑ وچ سکینہ عورت دا اک بمب بن ابھردی ہے؛ جس بارے پیکیاں دے سوہریاں دے، تے سماج دے (ہینکڑ جاں اونر والے)، وچار جاں وچاردھارا تے دھارنواں دا کچا-چٹھا پیش کردی ہے۔ اوس دی بولنی، کہنی، رہنی، کرنی تے انسکھاوے ورتاریاں تے کنتو کرن دی سمرتھا نوں جو کھنڈھا کرکے رکھدے ہین کیونکہ اوہ اک عورت ہے جس دا رول حداں وچ رہنا ہے، ایتھوں تک کہ دند کڈھ کے ہسن دی وی مناہی ہے۔ ناول وچوں اگے دو بند پیش کردی ہاں ایہہ دو سین ہین جو پیکیاں دے پیار دیاں موہ دیاں ریشمی تنتاں وچ نوڑی سکینہ وڈی ہوندی ہے

١٩٨٢ وچ جدوں “کئی سیاسی پارٹیاں دے لیڈراں نوں گھر-بندی دا پتہ ہونا اے۔ سرکار کسے نوں اوہدے گھر وچ قید کردی اے، اخباراں وچ خبراں لگدیاں نیں، لوکی لیڈر نوں آزاد کراؤن لئی سرکار تے زور پاندے نیں۔ اوس لیڈر تے اوس پارٹی دا مل ودھ جاندا اے۔

“پر میں، آودے بھا تے ماں جی دی گھر-بندی وچ بس اک اینجہی زنانی آں جیہنوں آودے آپ نوں درست کرن دی لوڑ اے۔نہ اخبار وچ خبر آئی اے، نہ کسے نے میری آزادی لئی کسے نوں کجھ آکھیا اے، تے نہ میرا مل ودھیا اے۔

“ایہہ قیدن سوہنا پاؤندی، چنگا کھاندی تے سانبھ کے رکھی جاندی اے۔ اک گھر دی اتلی منزل تے اک بیڈ تے باتھ اے، کمرہ شاہی قلعے دیاں کئی کوٹھڑیاں توں وڈا ہونا اے۔ روز سویرے ساڈھے چھ وجے چاندی دی ٹرے وچ ناشتہ آ جاندا اے۔ قیدن ست وجے توڑی آودے چار سادی کاٹن دے سوٹاں وچوں اک پا کے تیار ہندی اے۔ نماز پڑھ، قرآن شریف دے تیہاں پاریاں وچوں اک پڑھنا شروع کردی اے۔ اوہ پارہ دس یاراں وجے توں پہلوں ختم ہو جاندا اے، کیدن اوہنوں ولاء پڑھدی اے، اس واری اردو وچ۔”

پیکیاں دے گھر وچ سانبھ سانبھ کے رکھی جاندی چیز وانگ عورت جد اچانک بیگانے گھر تور دتی جاندی ہے پتی دے گھر اودوں نو-ویاہی اتے اوتھوں دے نیم لاگو کر دتے جاندے ہن؛ سکینہ دی شادی کینیڈا دے اک رجے پجے گھر دے آدمی نال کر دتی جاندی ہے تے سکینہ ہن آپنا ملک چھڈ بیگانے ملک تے بیگانے گھر وچ نواز کردی ہے اجے اوس نوں اوتھوں دے ماحول وچ انکولن وی نہیں ہون دتا جاندا کہ میہنے طعنے تے کھروا ورتاؤ پہلاں ہی شروع ہو جاندا ہے۔ نویں ووہٹی دا چاء کدھرے اڈ پڈ جاندا ہے صرف اینا ہی واسطہ رکھیا جاندا ہے کہ گھر وچ اک عورت لیاندی گئی ہے جس دا فرض بندا ہے کہ اوہ باقی دے سارے جیاں دی خدمت کرے، جے کوتاہی کردی ہے تاں اوس نال جو سلوک کیتا جاندا ہے اوس دا دل-ونوا بیان ہے ٹورانٹو دا پتی دا گھر:

“لوکاں شور پایا ہویا اے، کوئی مینوں کھچ کے کھلاردیاں کہندا اے “گیٹ اپ سلٹ، اٹھ کنجری”!  کھلوندیاں ڈھڈ وچ پیڑ دا گھسن وجدا اے، آندراں پنجر نوں وجدیاں نیں، میں کبی ہو جانی آں۔ کوئی وال دھرو کے سدھیاں کردا اے، متھا کسے موڈھے دے ہڈھ وچ وجدا اے؛ گمڑ دیاں وسمدیاں چنگاں مچ پیندیاں نیں۔

“احتشام مینوں قالین تے چھکدا کچن دے فرش تے لیا سٹدا اے۔ ٹائیلاں ابھر کے میرے منہ تے وجدیاں نیں’ ممی جی نے ایہہ کیویں سوچیا کہ برینڈا ایہناں نوں ادھو-ادھ کر لگی اے؟ ٹائیلاں دور جان لگ پئیاں نیں، کوئی مینوں کھلاردا پیا اے۔

“وھاٹ دا فک از دس؟ اوہ میرا سر مائیکروویو وچ تن دیندا اے۔ ناساں  کچے چکن دیاں بوٹیاں وچ کھبھ کے پھیپھڑیاں نوں سڑے لہو دی ہواڑ نال بھر دیندیاں نیں۔

“تے ایہہ؟” اوہ مینوں گھسیٹ کے چلھے کول لے جاندا اے، دیگڑی دا ڈھکن چا، دھون تے ہتھ رکھ، میرا منہ وچ واڑ دیندا اے۔ گچی پیڑ دا شکنجہ، سر کھوہی دا ڈول، دماغ وچ سڑے لہو دی بوٰ ۔

“تیری ایہہ جرأت؟ توں میری ماں نوں بھکھیاں ماریں؟” کوئی مینوں ٹائیلاں تے پٹکاندا اے، وکھیاں فرش تے وجدیاں نیں، “کسے دی ماں تے نہیں مر گئی اے؟”

توں (عورت، اک بیوی) آپنے آپ نوں سمجھدی کیہ ایں؟ جویں سکینہ صرف اک نوکرانی ہووے تے صرف ممی جی دی تیمارداری تے سیوا لئی لیاندی گئی ہووے جویں اوس دا آپنے پتی احتشام نال کوئی دور دا وی واسطہ نہ ہووے اوہ صرف آپنی ممی جی دا تابعدار پتر ہووے تے ماں لئی نوکرانی توں کم کرواؤنا اوس دا دھرمی فرض ہووے؛ پرمپراوادی پتر دا فرض۔

خیر کہانی اگلے پڑ ول جاندی ہے۔ اینی کٹ مار کھا کے سکینہ جدوں رڑھدی کھڑدی گھروں نکل جاندی ہے تے اڈا دتا جاندا ہے کہ اوہ آپنے بوائے-فرینڈ نال بھج گئی اے آپنی عزت تے آنر بچاؤن لئی عورت دی عزت تے آنر نوں مٹی وچ ملا دتا جاندا ہے جویں اوس دی نہ کوئی عزت ہے نہ کوئی آنر۔ تے عام جنتا نوں کیہ؟ اوہناں دی سوچ پرم پراں دے سنگلاں وچ جکڑی سوچ اس توں اگے جا ہی نہیں سکدی تے اوہ سچ من کے عورت نوں بھنڈن لگ پیندے ہین۔ عورت اتے ہوندے تشدد دا مدعا سماج وچ بدل دا غبار بن کے رہ جاندا ہے؛ پیڑت دی حالت دھندلی کر دتی جاندی ہے تے تصویر کجھ اس طرحاں پینٹ کیتی جاندی ہے کہ لگے عورت قصوروار ہے۔ایہی کارن ہے کہ اجے وی آپنے پنجابی/بھارتی بھائی چارے وچ عورتاں/ماواں/دھیاں دے قتل پتیاں/باپاں ولوں کیتے جان دیاں خبراں آئے دن سنن نوں ملدیاں ہین۔ جدوں دوشی چارج کیتے جاندے ہین کیس کورٹاں وچ جاندے ہین تاں بچاء پکھ وچ قتل کیتیاں عورتاں اتے بدکاری دے دوش لا کے اوہناں دے قتل جسٹی فائی کیتے جاندے ہین۔گھناؤنے جرم کرن توں بعد وی دوشی آپنے ورتارے دی ذمہ واری عورت دے سر ہی مڑھ دیندے ہین۔

برینڈا دی مدد نال تے اک پنجابن بلوندر نال ہوئی جان پچھان صدقہ سکینہ ٹورانٹو توں بی سی صوبے دے شہر سرے آ جاندی ہے۔ جتھے اوہ ذکر کردی ہے کہ پچھلے دساں سالاں وچ پہلی وار اوس نوں آزاد آسمان تھلے ساہ لین دا احساس ہوندا ہے تے کینیڈا وچ آؤن دے دس سال بعد پہلی نوکری فارم ورکر دے طور تے ملن دا خوشی بھریا احساس اوس نوں باوری بنا دیندا ہے حالانکہ اوس نوں پتہ ہے کہ اوس دے بھا تے ماں جی نوں ایہہ کم پسند نہیں ہونا۔ ایتھے ہی فارم تے اوس دی ملاقات فارم دے مالک اقبال نال ہوندی ہے۔آس دی اک نویں کرن جاگدی ہے۔

سکینہ نوں لگدا ہے کہ اقبال اک بہت ہی سمجھدار تے ودھیا انسان ہے اتے اس اک خاص پاردرشی درشٹی ہے جس وچ ایہہ سبھ کجھ سنچت ہے:درد نوں سمجھن دا احساس تے شدت نال پیار کرن، کسے دا دکھ سن سکن تے ہر کسے پرتی ستکار ہے۔شبداں دی روح (ارتھاں) نوں سمجھن دی یوگتا ہے، بھاوکتا ہے جو بے شک عورت ہون دا گن ہے (جو کسے کسے وچ ہی ہوندی ہے)، حق انصاف دی سنجیدگی، نیتکتا دے اصولاں دی سوجھی ہے، صبر، سنتوکھ، سہنشیلتا۔ پیارے دے ہلار نے اوس دے سارے سوخم بھاو جگا دتے ہین تے اوس نوں اقبال وچ اوہ سارے گن دکھائی دے رہے ہن- کوملتا، ویدنا، سمندروں ڈونگھا ویدنا بھریا دل ہے تے جو پیار دے قابل (سچجا) ہے جو اوس دی زندگی دی ہاری ہوئی بازی مڑ توں جتا سکن دی شکتی رکھدا ہے۔ سکینہ نوں اقبال دا ملنا کجھ اس طرحاں دی مڑ-سرجیتی دا احساس دے دیندا ہے؛ اوس نوں چڑھدی جوانی دا پیار “اچا متھا” چیتے آ جاندا ہے۔ بے شک آپا نچھاور کرن والی عورت اک وار آپنا سبھ کجھ دل و دماغ، موہ پیار تے ضمیر دی سچمتا نال ارپن کر دیندی ہے بھانویں اوہ چھن-بھنگری ہو جاوے اس دا غم نہیں کردی۔

سکینہ دا پاتر آس پاس دی سوجھی تے آپنے عملاں دا آلے دوآلے تے پیندے اثر توں واقف تے چیتن شخصیت ہے -آلے دوآلے دا خیال رکھن دی سوجھی دانی سبھاء (ماں جی وانگراں)، بولن والے شبداں دا احساس ہے، دوسرے دے بولے شبداں دا صحیح ہنگارا بن جان دی سمرتھا ہے۔عورت اجیہی زندگی دی کامنا کردی ہے فیر اوس دی کامنا اوس نوں سماج دی دلدل وچوں کڈھن توں اسمرتھ کیوں رہندی ہے۔اوس دے پیار نوں پاپ تے اوس دی شخصیت نوں بھنڈیا جاندا ہے سکینہ لئی اقبال اوہ ربی روپ بن کے آیا جس نے اوس دے زخماں تے مرہم دا کم کیتا پر آس پاس وچردے فارماں وچ کم کرن والے ورکر جدوں سکینہ تے آوازے کسدے تاں “سلٹ” کہندے اوس دا جرم صرف ایہہ سی کہ اوس نے اقبال نوں جی-جانو پیار کر لیا سی۔

سماں بدلدا رہندا ہے ملک بدل جاندے ہین پر روڑیھوادی وچاردھارا تے جس طرحاں دا ورتاؤ عورت نال ہوندا ہے، جاں کیتا جاندا ہے اس وچ تبدیلی آؤندی نظر نہیں آؤندی۔ عورت دی ہونی نہیں بدلدی۔ ہاں، اوس در-وہاری ماحول نوں چھڈ کے کتے ہور چلے جانا، سرکھیا گھر وچ پناہ لے کے کینیڈا ورگے ملک وچ پراپت سہولتاں تے سپورٹ ورکراں دی مدد نال آپنی زندگی نوں مڑ کے جیون دا یتن کرن دا سنیہا ابھر کے ساہمنے آؤندا ہے، ایہی سنیہا پچھلے سال چھپے ناول “بلیک اینڈ بلو ساری” وچ وی ملدا ہے۔ عورت دی آپنی وتھیا نوں لوکاں ساہمنے پیش کرنا تے در-ووہاری موہل وچ دکھ-درد دا جیون کٹ رہیاں عورتاں لئی بھرپور تے شکتی شالی سنیہا ہے، مثال ہے جے میں دلدل چوں ابھر سکدی ہاں تے تسیں وی ابھر سکدیاں ہو ہمت کرو، پہلا قدم چک لوو، دہلیز توں پیر باہر پا کے تاں دیکھو، دنیا بدل جائے گی۔کیہ سچ مچ دنیا بدل جاوے گی؟ بہت شکتی شالی سنیہا ہے۔پر عورت نوں چوکھٹ چھڈن سار ہی جو مل تارنا پیندا ہے اوہ سکینہ دے آخری چیپٹر “میری کوئی تواریخ نہیں” وچ سپشٹ ہو جاندا ہے عورت دل و دماغ تے ذہنی طور تے ٹٹ جاندی ہے۔

“کول آودا اج وی اے تے لنگھیا کل وی۔ دوواں وچ ماں جی، بھا تے منحوس جینو ویہنی آں۔اوہ مینوں آودے دند نہیں وکھاندے۔ اوہناں دے دند ہیگے نے؟ میں کول ہو کے ویہنی آں۔ ماں جی نماز پڑھدے پئے نے؛ بھا حقہ پیندا پیا اے، تے جینو آودا منہ پیلی چنی وچ ولیٹی پئی اے۔ کئیاں دے مکھ چیتے نہیں آندے۔ ہالی توڑی میں اقبال تے گامو دا فرق نہیں پچھانیا۔”

ناول دے اخیر تے جو گھٹناواں واپردیاں ہین اقبال دا قتل تے پتہ لگنا کہ اقبال تاں اوس دے بچپن ویلے دا اوہی گامو ہے جو آپنی عورت نوں مار کے فرار ہو گیا سی؛ تے نال ہی سکینا دا اتوادیاں نال سنبندھ ہون دے شک دے گھیرے وچ آ جانا تے پولیس دا پہرہ ایہہ سبھ کجھ سوچ کے سکینہ نوں اک وار آپنا مانسک توازن گواچ گیا لگدا ہے جدوں سکینہ آپنے آپ نوں کہندی اے -“میری کوئی تواریخ نہیں، میری کوئی کہانی نہیں، میرا کوئی ناں نہیں” میں آودے آپ نوں چیتے کرانی آں۔

جدوں میں سکینہ دا سارا کھرڑا اس دی شاہ مکھی توں گورمکھی وچ اتارے توں بعد سکرپٹ دے پروف پڑھن لئی کر رہی ساں اس دا اک اک ورقہ اک اک سطر میں پڑھدی جا رہی ساں تے سکینہ اک سرحداں توں پار دی عورت ہو میرے ساہمنے اجاگر ہو رہی سی۔ سکینہ نہ پاکستان دی اے، نہ بھارت دی نہ انگلینڈ دی نہ کینیڈا دی سکینہ ہر اوس عورت دی دیہہ من تے ذہن تے ہنڈھائی حیاتی دا سجیو بمب ہے، ہر اوس عورت دی کہانی ہے جو پرم پرا دیاں سنگلاں وچ جکڑی پیدا ہوندی ہے تے جکڑی ہی دنیا نوں چھڈ کے جان توں پہلاں آپنے آپے دی غلام ستھتی تے کنتو کرن دی جرأت کردی ہے، بندھن مکت جیونا چاہوندی ہے تے اک آزاد سوے-مان والے ویکتی دی ماند ہی دنیا توں جانا چاہوندی ہے۔سکینہ کسے طریقے بچ جاندی ہے۔ تے جو عورتاں بچ جاندیاں ہین اوہ سماج دیاں ساریاں عورتاں نوں آپنی مثال دے کے دسنا چاہوندیاں نیں کہ جے تسیں بچ سکدیاں ہو تاں بچ جاؤ بھاویں گھر ہی کیوں نہ چھڈنا پوے، تے سکینہ اک مثال ہے۔پر ہزاراں سکینہ گھراں دے تشدد دی بلی چڑھ گئیاں نیں تے بلی دے رہیاں نیں تے بچ نہیں سکدیاں، اوس پرم پراوادی ماحول توں نکل نہیں سکدیاں، دنیا دا ڈر، رشتے داراں دا ڈر، کیہ کرن گیاں کتھے سر لکاؤن گیاں؟

قانون بدل گئے، عورتاں نے چلن بدل لئے، سہائتا مہیا ہو گئی، پر نہ پرم پرا دیاں لیہاں بھریاں نہ روڑیھوادی سوچ، نہ عورت پرتی دھارناواں ہی بدلیاں۔ سماجک سوچ تے ورتارا بدلن دی پکی نشانی ایہہ ہووے گی جس دن عورت نوں اک انسان سمجھ کے اوس نوں برابر دی عزت تے ستکار دتا جائےگا، اوس نوں گھٹیا درجے دی جاں نوکرانی دے طور تے نہ ورتیا جائےگا تے کسے عورت نوں مجبور ہو کے بدسلوکی دا ماحول چھڈن لئی ننگے-پیریں، سیت ادھی راتیں، نکے نکے بالاں نال آپنی چوکھٹ نہ چھڈنی پئے گی۔کسے باپ نوں آپنی کنجک دھی صرف آنر لئی بلی نہیں چڑھاؤنی پئے گی نہ ہی کسے پتی نوں اپنے بے لگام کرودھ دا شکار آپنی پتنی نوں بناؤنا پوے گا اوس دن ایہہ سماج رہن یوگ ہووےگا۔

سکینہ دی آمد کینیڈا دے پنجابی ساہت وچ نگھر وادھا ہے فوزیہ رفیق دی دلوں دھنوادی ہاں تے مبارک باد دیندی ہاں کہ سکینہ نے سماج نوں اک وار فیر جھنجوڑ کے جگاؤن دا جتن کیتا ہے۔

First published in Gurumukhi by Indo Canadian Times from Surrey BC in May 2011

View a partial presentation of this review by Surjeet Kalsey on YouTube

 Introduction to Surjeet Kalsey

Visit Surjeet’s blog

Read more Skeena reviews at Skeena Blog

Buy Skeena Online

.

.