Congratulations & MubarkaN to Punjabi Lekhak Manch on its first Golden Jubilee!

Founded in 1973 in Metro Vancouver, Punjabi Lekhak Manch has benefitted hundreds of Punjabi poets, novelists, short story writers, scholars, historians, memoir writers and artists both locally and internationally. The Manch meetings are held each month at Newton Public Library in Surrey with readings and discussions by local and visiting authors.

The following information is based on the Manch’s Facebook posts:
– The first anthology of Punjabi poetry titled ‘Punjabi Poetry in Canada’ was published in 1980. Edited by the Punjabi Literary Association, it featured works of 27 Canadian poets, and it was published by Kulbir Suri of Nanak Singh Book Mala.

– In 1987, Punjabi lekhak Manch organized its first Canada-level Punjabi literary conference. The three day conference featured nine literary papers, various discussions and other literary activities that were later presented in a 300-page book by Ontario publisher Third Eye. Hundreds of books and several historical items were on display, the walls of the conference hall were decorated with various paintings and images of famous Punjabi writers and scholars. Video recordings of the conference are now available on YouTube. Links to videos

– The authors associated with Punjabi Lekhak Manch have published over 400 titles in Punjabi. In addition, some have published books in English and Hindi, and many books have been converted to Shahmukhi Punjabi.

– About a dozen members have written over 55 novels including Giani Kesar Singh Novelist, Jarnail Singh Sekha, Nadeem Parmar, Nachhattar Brar, Nachattar Gill, Amarjit Chahal, Sadhu, Rajwant Raj, Harpreet Sekha, Bakhsinder, Sushil Kaur, Fauzia Rafique, and Amarjit Sufi.

– More than 200 poetry collections have been published by the members beginning from Gurcharan Rampuri’s book ‘Anni Gali’ in 1972. The poets associated with the forum are Ajmer Rode, Aman C. Singh, Amarjit Shant, Amarjit Sufi, Indresh Mehanti, Inderjit Singh Dhami, Inderjit Kaur Sidhu, Sadhu Binning, Surjeet Kalsey, Surinder Dhanjal, Surinderpal Kaur Brar, Sushil Kaur, Harsharan Kaur, Harchand Singh Bagri, Harjit Daudhariya, Hari Singh Tatla, Krishna Bhanot, Gurcharan Rampuri, Gurdarshan Badal, Gill Moran Mann, Jasveer Mahal, Jagjit Sandhu, Tandeep Tamanna, Darshan Gill, Davinder Punia, Nadeem Parmar, Narinder Bahia, Parminder Swachh, Balbir Singh Sangha, Bindu Dalvir Kaur Matharu, Manga Bassi, Mahinder Soomal, Mahinderpal Singh Pal, Mohan Gill, Narinjan Singh Mann, Rajwant Kaur Mann, Rajwant Raj, and Rupinder Kaur Khaira.

Support Punjabi Lekhak Manch by participating in the 3-day gojden jubilee celebrations happening in Surrey on September 22-23-24, 2023.

‘Keerru’ by Fauzia Rafique reviewed by Rashid Javed Ahmed

Translated from Punjabi

Keerru : Punjabi novel

Novelist : Fauzia Rafique

Review : Rashid Javed Ahmed

It was by mere chance that I got to read this unique Punjabi novelette, thanks to Author Ayesha Aslam. Before this I had read Fauzia Rafique Jee’s poetry and I had published her Urdu poem ‘Zindagi thee / it was life’ in my magazine. I knew Fauzia Rafique Jee with reference to her work with Pakistan television Lahore where in better times my Punjabi and Urdu plays were also presented. I came to know of her earlier novel ‘Skeena’, and I have made a request to Sanjh Publication’s Amjad Saleem Minhas, Skeena’s publisher, for a copy. I will definitely read it if I get it.

Keerru is the story of Mohammad Hussain Keerru who is accused of blasphemy, he first escapes to Karachi from Lahore and then leaves for Canada. In Canada, he sees many colors of life and he adapts. Keerru’s mother arrives from Pakistan. She tells her story from the 1947 partition of the Punjab, what happened to her then, and how being a Christian she had to live in a Muslim cultural environment. She brings the novel to the next level by relating her story and talking about her marriage with Keerru’s father.   

In this novella every character tells us about their life themselves, and in this way Fauzia Rafique Jee has presented this story in a beautiful manner. There are five characters in the novelette: Keerru, Haleema, Naila, Isabella and Daljit. The story revolves around these people who have come out of their own countries to settle in Canada. The story of these characters creates a naked image of the class injustices and societal contradictions rampant in the Indian Subcontinent.

Haleema is the main character of this novelette, and her full name is Haleema Alice Bibi. Working as a servant in rich people’s homes, poor family’s daughter Haleema who never got the opportunity to go to school, is actually the most aware character of all. Haleema is a woman belonging to the lowest tier of her society and despite facing the various difficulties that life had subjected her to, and in spite of all the pain, hardship and sorrow, she still is able to have a sane mind. She is a personification of the highest values of humanity. Through Haleema’s character, Fauzia Jee has weaved all kinds of exploitation and injustice- whether religious or societal- so artfully that it has become its class identity. This is such a character created by the novelist that becomes the precursor for the whole body of thought behind the novella. Haleema and other people like her, die working day and night physically and mentally trying to sustain the systems of their lives. In this society, some people, some very few people try to support them but even they keep them out of their class. Living like insects, they believe that this is their fate and to change it or to come out of it is not in their power.

The second big character of the novelette is Haleema’s son Keerru. Saving his life from religious extremists, somehow, he arrives in Canada, and after working menial jobs for many years, he becomes the owner of a garments company. He has brought his mother over too who now lives with him and she takes good care of him and his friends. People often ask her the reasons why she named her son ‘keerru’, but to hear her answer, you’ll have to read the novelette because what will be the benefit in writing everything here. But I will definitely say one thing that Keerru’s character is a strange character who hates the reality of his inner self, there can’t be a bigger torture than this. I believe the name Keerru is given to him not by Haleema but by Fauzia Rafique herself, and what an amazing choice. Other than praising the beauty of the Punjabi language used, much admiration for using this name.

I will not talk about the rest of the characters because that would mean revealing most of the story, neither am I giving any ‘basic theme’ but the characters Fauzia Rafiq jee has created are full of life and they have distinct characteristics of their own. Through these characters, the readers come to know of the pain of exploitation of women and then the description of a charater’s rebellion as a way to come out of it. Repression of women has many forms and one of those is coercion and violence from man or husband, and many writers have spoken about it in their writings but what is a plus point with Fauzia Jee is that she did not make it into a slogan but through the story she has shown that the strength to be free of repression is also within women’s selves. Similarly, you will see the tall walls of social apartheid and casteism in the novelette.

I am not a critic but a reader of Punjabi and Urdu literature, and I have much appreciation for Fauzia Jee’s characterization. Five characters tell their stories in the language of ordinary people, sometimes they go in their pasts, then return to the present but the continuity of the story is never broken. The environment is described so well that the reader feels himself to be present there and everything passes in front of his eyes like a film.

About Keerru and Daljit’s relationship, Fauzia Jee has mentioned Shah Hussain and Madhu Lal, Bulleh Shah and Shah Inayat. Some people may object to it but I am in agreement with Fauzia Jee on this pointer.

I am very happy to have read Fauzia Jee’s novelette.     

Read Punjabi original at Penslips Magazine

View it on YouTube

..

‘CV’ a poem by Farooq Sulehria

My trade union membership
party card number
the (scorching) summer spent behind bars
ostracizations (endured) in kabul and damascas
the stinking stony cell of royal fort

late evening
a few kisses stolen on the campus bridge

for a small job opportunity
all the merits of a long life
I must hide in my CV

Art work by Jesús Curiá

Translated from Urdu by Fauzia Rafique

Read Urdu original at Jeddojehad

Farooq Sulehria is an author, journalist and an educationist living and working in Lahore, Pakistan.

..

ماں بولی، بھین بولیاں، تے پنجاب دی اک لکھاری ‘Mother Language – Sister Languages – and a Writer of the Punjab’ by Fauzia Rafique

 پنجابی دنیا دے ہر کونے چ وسدے نیں،125 ملین دی نفری، اسیں ایس ویلے دنیا چ آبادی دا ستواں وڈا  گروپ آں تےہر تھاں اسیں اپنی ماں بولی نال اک دو بھین بولیاں وی ورتنے آں۔ جیویں پاکستان وچ پنجابی (صوبائی ) ساڈی ماں بولی اے، اردو (قومی ) تے انگریزی (سرکاری ) ساڈیاں بھین بولیاں نیں۔ ہر کسے دی اپنی رہتل پاروں ساڈی ماں بولی وچ بھین بولیاں  تے بھین بولیاں وچ ماں بولی دے اکھر شامل نیں۔ پنجاب وچ اک پاسے ماں بولی وچ عربی، اردو، فارسی تے انگریزی دے اکھر نیں تے دوجے پاسے سنسکرت، انگریزی تے ہندی دے۔ دوواں پاسے پنجاب دے کجھ لکھاری اردو، ہندی یا انگریزی وچ وی لکھدے نیں۔

پنجاب توں باہر رہندے پنجابیاں دیاں کجھ بھین بولیاں اوہناں دیساں دے لوکاں دیاں ماں بولیاں نیں،  تےکجھ نہیں۔ جیویں جرمنی وچ جرمن مقامی لوکاں دی ماں بولی اے، پر کینیڈا وچ انگریزی تے فرانسیسی دوویں مقامی لوکاں دیاں ماں بولیاں نہیں، یورپی  سامراجیاں دیاں ماں بولیاں نیں جیہڑیاں اوہناں ایتھے آ لاگو کیتیاں، جیویں پنجاب وچ انگریزی لاگو کیتی گی۔

ایس ویلے شہری پنجاب دے اندر باہر اکثر پنجابیاں دا روٹی ٹکر بھین بولیاں نال جڑیا ہویا اے، اُتوں پنجاب وچ وی پنجابی نوں اوہ درجہ نہیں دتا گیا جو اوہنوں ساڈی ماں بولی کر کے ملنا چاہیدا اے، ایتھے ہن وی سارے درجے اردو/ ہندی  تے انگریزی کول نیں۔ ایس ماحول وچ ساڈے کول کیہ چوائس اے؟ 

ہر کسے دی بولی اوس انسان دی اُٹھان توں اُسردی اے تے اوہدی ذاتی تواریخ دا حصہ بندی جاندی اے۔ میں ایتھے ماں بولی دے اوس  پروسیس بارے گل کرنا چاہنی آں جیہدے وچوں اسیں چھوٹیوں لا اکٹھے، تے وکھو وکھ، لنگھنے آں۔ میں ہڈ بیتی راہیں دسنی آں، پنجاب وچ اک بالڑی ہوندیاں ماں بولی پکھوں میرے نال کیہ واپری، تےہن پنجاب دی اک لکھاری ہوندیاں میں اپنی ماں بولی تے بھین بولیاں وچ  چون پڑتال کیویں کرنی آں، تے کیوں کرنی آں۔

میں تے میری ماں بولی

مڈھلے ورھیاں میری حیاتی وچ میری ماں بولی دا راج سی۔ اسیں پتوکی دے کول پنجاہ سٹھ گھراں دے اِک پنڈ وچ رہنے ساں، ساڈے گھر اندر باہر سارے پنجابی بولدے سن۔ الف، ب میں دوجے بالاں نال گھر دے ویڑھے  اپنی ماں توں سکھی، پچھوں اِک اسیں قاعدہ شروع کیتا اردو دا تے فیر اک عربی دا۔ میری وڈی بھین تے بھرا لاہور انگریزی سکولاں وچ پڑھدے سن، اوہناں مینوں اے۔بی۔سی سکھائی۔ ساڈے گھر ریڈیو سی، جیہڑا بہتا خبراں سنن لئی ورتیا جاندا، اوہدے تے لاہور، بی بی سی تے آل انڈیا ریڈیو  لگیا ہوندا ۔ لاہور ریڈیو  تے پنجابی لوک گیت، اردو نعتاں، تے دوواں بولیاں دے ڈرامے وی لگدے۔

تسیں نوٹ کیتا ہونا اے، مڈھلی تعلیم وچ مینوں اردو، عربی تے انگریزی پڑھائی گئی، پنجابی نہیں۔ اوس ویلے اوس تھاں پنجابی کلچر چوکھا مضبوط سی، ایس لئی اوہدے نہ پڑھائے جان نال بھاویں سانوں فرق نہیں پیا کیوں جے پنجابی دے درس سانوں ساڈی رہتل  دیندی سی۔ پنڈ وچ میری ماں توں اَڈ اِک دو ہور زنانیاں پنجابی پڑھنا جاندیاں سن، لالٹین دی روشنی وچ میں اماں جیواں دی جُھگی بیٹھ کے یوسف زلیخا، سوہنی مہینوال،سسی پنوں  تے سہتی مراد دے قصے سُندی۔ میری ماں کول بُلھے شاہ، بابا فرید، سلطان باہو، شاہ حسین دے کلام سن جیہڑے اسیں اوہدے توں وی سُندےتے ریڈیو تے گلوکاراں توں وی۔ گِدھے چن راتاں نوں کھیڈے جاندے ڈانس ڈرامے سن۔ موسمی تہوار، عیداں شبراتاں، منگنیاں ویاہ، پورے چن دیاں راتاں، اسیں پنجابی لوک گیت  تےٹپے گاندے، سُناندے ، نویں بناندے، گِدھے پاندے،  تے نچدے۔

  اتے اخیرلا جملہ کجھ ٹھیک نہیں۔ سچ ایہہ اے: ’’اسیں پنجابی  لوک گیت ٹپے گاندیاں، سُناندیاں، نویں بناندیاں، گِدھے پاندیاں،  تےنچدیاں‘‘۔ لگدا اے، میرے پنڈ سارے فن زنانیاں ہتھیں سن تے اوہو اوہناں وچ وادھا پاندیاں سن۔ مرد گاندے وجاندے ویکھے جدوں کدی سپیرے آندے، بین وجاندے، ڈگڈگی تے ڈھول دی لے تے باندر نچاندے، رِچھ دا تماشا کردے۔ کوئی وڈی گل ہوندی تے کھسریاں دی پارٹی آندی، تے اوہ جگتاں وی لاندے، نچدے گاندے وی۔ مُنڈے تے بندے گلی ڈنڈا، کشتی تےکبڈی کھیڈدے۔ اِک ساڈے سکے آندے، اوہ بی ۔اے۔ پاس، علامہ اقبال نُو ں اُچا جاندے تے اوہناں دیاں نظماں زبانی سُناندے۔ اِک انگریزی دی کتاب توں ویکھ ویکھ کجھ لِکھدے رہندے، پتا لگا اک شیکسپئر لکھاری اے اوہدے ڈرامے اردو چ ترجمہ کردے نیں۔ 

راتاں نوں ’’باتاں پانا‘‘ یا اک دوجے نوں ’’جگ بیتی یاں ہڈ بیتی‘‘ سُنانا روز دا کم سی۔ اَن پڑھاں دے پنڈ وچ جیہڑی باتاں پا لیندی اوہدی  واہوا ٹوہر بن جاندی۔ میں گیتاں توں پہلوں کہانی بنانی سِکھی، تے میرے کول دو سُننہار سن، دوپہراں نوں اپنے نالدے بال تے رات ویلے گھر دے وڈے۔ فرق ایہہ ہوندا، بالاں نوں نِکی کہانی سُناندی  تے اوہدے وچ بولن والے طوطےتے جن بھوت وی ہوندے، وڈیاں نوں لمی کر کے سُناندی پر اوہدے وچ طلسماتی چیزاں نہ ہوندیاں، بھاویں میرا خیال سی اصلی کہانی لمبی  تے  غیر طلسماتی ہوندی اے۔چھیتی ہی میرے گھر آلے کہانی ویلے میتھوں کَنی کتراون لگ پئے۔ اک دن میرے بھرا نے کہیا، اج میں تیری کہانی اخیر تک سُننی اے۔ ادھی رات ہو گئی، نہ کہانی مکے تے نہ ای مینوں نیندر آوے پر میرے بھرا نوں ہار مننی پئی۔

میری کہانی کدی نہیں سی مکنی، اوہ میں وڈیاں کولوں  سنی اک کہانی  ’چڑی آئی تے دانا لے گئی‘ دی تکنیک تے بنائی سی، جیہدا   مقصد بال نوں بور کر کے سوں جاون  تے مجبور کرنا  ہوندا اے۔  جیویں اِک اِک کر کے  چڑی گودام وچوں  کنک دے سارے دانے  نہیں لے جا سکدی سی، اوویں  میری کہانی وچ انسانی نسل  نہیں مک سکدی سی۔ اِک بادشاہ تے اوہدے ٹبر دی کہانی  جیہڑی شروع ہوندی  تے بادشاہ، ملکہ ، شہزادے، شہزادیاں ’دُھپے منجی ڈاہ کے‘ بیٹھے کدی گنے چوپدے ہوندے کدی امب، کدی مالٹے کھاندے کدی امرود، کدی جموں تے کدی توت۔ اخیر ہمیش بھیڑی ہوندی، کوئی نہ کوئی آفات آندی، زلزلا، ہڑ، جنگ، بغاوت، تاپ، چیچک،  سارے مر کھپ جاندے بس اِک ولی عہد بچدا،  اوہ وڈا ہوندا…… باشاہ بن دا، تے  فیر اوہ دُھپے منجی ڈاہ کے  اپنی ٹبری نال ویڑھے بیٹھا پھل فروٹ کھاندا پیا ہوندا۔

 سن سٹھ دی دہائی دا شروع  سی، میں ست ورھے دی ساں جد میرا ٹبر لاہور آ وسیا، میں اک گورنمنٹ پرائمری سکول دوجی جماعت داخل ہو گئی۔ اوتھے پہلی واری مینوں پنجابی بولن توں ہٹکیا گیا۔ سچی گل اے، اوس ویلے مینوں اردو تے پنجابی دا فرق پتا نہیں سی لگدا، میں رلی ملی زبان بولدی جس تے مینوں سکول وچ شرمندگی چانی پیندی۔ اوہناں دناں میرے بھرا دا ویاہ ہویا، میری بھرجائی میاں چنوں وسدی ہوشیار پور دی اک فیملی توں سن تے کجھ ورھیاں توں لاہور پڑھدیاں پیاں سن۔ اردو ادب، شاعری تے میوزک وچ رُجھیاں ہوئیاں، مرزا غالب دیاں شُدیناں، آپ وی غزلاں گاندیاں۔ اوہناں گھر وچ پہلی واری میرے نال اردو بولنی شروع کیتی، تے ہولی ہولی مینوں پنجابی اردو دا فرق سمجھ آون لگا ۔

گھر دے باہر وی حال بدل چکیا سی، شہر دا کلچر ہور۔ پنڈ وچ ہر کوئی اپنا سی، شہر وچ ہر کوئی پرایا۔ گھروں باہر نکلن تے ودّھ پابندیاں ۔ انج باہر دی دنیا وچ سکول میرا گھر بن گیا۔ 

مینوں کہانیاں سُنان توں پہلے سُنن دا شوق سی، سکول دی لائبریری بچیاں دیاں کہانیاں دیاں اردو کتاباں ہوندیاں، کجھ گھر دے رستے وچ کھوکھے توں وی مل جاندیاں، نال دو تن رسالے ’بچوں کی دنیا‘، ’کھلونا ‘تے ’تعلیم و تربیت‘ وی ہوندے۔ میں اپنا جیب خرچ  ایتھے لاندی ساں۔ چنگے نمبر لینے تے کدی میرا بھرا خوش ہو کے مینوں فیروز سنز  لے جاندا ۔ پنجویں جماعتے میرے کول بچیاں دیاں کہانیاں دیاں سینکڑے کتاباں  تے رسالے سن، کجھ انگریزی تے باقی ساریاں اردو، پنجابی دی اک وی نہیں۔ ایہہ سٹھ دی دُہائی دی گل اے، اوس  ویلے مینوں بچیاں دیاں پنجابی کتاباں تے رسالے کدھرے نظر نہ آوندے، نہ سکول دی لائبریری وچ، نہ کھوکھے تے، نہ فیروز سنز۔

ہائی سکول پہنچدیاں مینوں لگیا جیویں حیاتی وچ اگےودھن لئی مینوں اردو تے انگریزی، صوفیانہ شاعری راہیں روحانی ترقی لئی پنجابی، تے دینی تعلیم لئی عربی پڑھن دی لوڑ اے۔ یاں ا یویں آکھو، پنجابی صوفیانہ شاعری دی بولی اے، عربی قرآن دی، اردو تے انگریزی دنیا وچ اپنا مقام بنان دی۔ ایہدے وچ میری اپنی کوئی سوچ یا سمجھ نہیں سی، ایہہ میرے ماحول تے میری ضرورت  مینوں دسیا۔

ایہناں چار وچوں تن بولیاں میں ہن تائيں ورتنی آں۔ کہانیاں بنانیاں میں پنجابی وچ شروع کیتیاں، مضمون لکھنے اردو وچ، تے خبراں  لکھنیاں انگریزی چ۔ پہلا ٹی وی ڈرامہ سیریل اک اردو ناول توں اخذ کر کے اردو چ لکھیا’دستک نہ دو‘،  تے دوجا اک روسی ناولٹ دا انگریزی توں پنجابی ’آپے رانجھا ہوئی‘۔ پہلا ناول پنجابی وچ شروع کیتا1974وچ ’کیڑو‘ جیہڑا ہن 2019 وچ چھپیا۔ کینیڈا آکے کجھ کہانیاں انگریزی وچ لکھیاں، ناول ’سکینہ‘  انگریزی تے پنجابی دوواں وچ اکٹھے،  تے ’ایڈونچرز آف صاحباں‘ اُکا انگریزی وچ۔ پہلی نظم  ستّر دی دہائی وچ لکھی اردو، پچھوں شاعری ہوئی اے انگریزی یاں پنجابی۔

   مینوں اک بولی توں دوجی تے جاندیاں کوئی پرابلم نہیں ہوندی، تے نہ ایہہ مسئلہ ہوندا اے کہ کیہڑی شے کیہڑی بولی وچ اے۔ جیہڑی شے نے جیہڑی بولی وچ آنا ہوندا اے، اوہ اوسے وچ آؤندی اے۔

فیر  رولاکیہ اے؟

رولا ایہہ اے، اک تے پرائمری سکول پنجابی نہ پڑھائی گئی، اُتوں پنجابی بولنا وی سکول سسٹم دی نافرمانی تے جہالت دی نشانی سی۔ ایہدی تھاں جے سکولے پڑھائی لکھائی پنجابی وچ ہوندی، میری ماں بولی نوں پنجاب دے ہی اک شہر وچ ہینا کر کے پیش نہ کیتا جاندا تے بھاویں مینوں ہر شے سوکھی سمجھ آؤندی، میں ہور سوہنے گُن سِکھدی۔ اُتوں مارکیٹ و چ اوس ٹائم  بالاں دیاں کہانیاں دیاں پنجابی کتاباں  تے رسالے کوئی نہ ہون، جتھوں میرا ایہہ خیال زور پکڑ گیا کہ پنجابی صوفیانہ شاعری دی بولی اے، نویں زمانے دی نہیں۔ میں سمجھنی آں، ایہناں دو چیزاں کارن میری اُٹھان وچ اک وڈا پاڑ پیا، جنھوں میں پور نہیں سکدی۔

ایہہ پاڑ، ایہہ کھپا، ماں بولی اک مضمون وانگ نہ پڑھ سکن دا ای نہیں، اوہ تے فیر وی پوریا جا سکدا سی۔ اصل کھپا ایہہ پیا،  شہر پہنچدے ای، یک دم، بنا مینوں کجھ دسے پچھے، میرا پورا کلچر ردّ کے پرانہہ سٹ دتا گیا۔  جس بولی وچ میں سوچدی ساں، کہانیاں  بناندی تے ٹپے جوڑدی ساں، وڈیاں چھوٹیاں نال گل بات کردی ساں، اُٹھدی بہندی ساں، رہندی سہندی ساں، اوہ سبھ ’پینڈو‘  دا  میہنا  لا کے پرانہہ سٹ دتا گیا۔ مینوں لگیا، نال مینوں وی سُٹدے پئے نیں۔ پتا لگا، میرے بچن دا  اِکو طریقہ سی، اپنا پینڈو سیلف لکا کے، یاں  مار کے،  اک شہری سیلف بنانا جیہڑا پنجابی تھاں اردو انگریزی بولے، لسّی تھاں چاہ پیوے، چاول چمچے نال کھاوے، تے امب کانٹے نال۔ ایہہ سی روز دیہاڑے ذلیل ہوون توں بچن دا طریقہ۔

مینوں روپ وٹان وچ دیر نہیں لگی کیوں جے پورا ماحول مینوں اوسے پاسے  ٹوردا سی،  تے فیر کیہ کہہ کے  مینوں سلاہندے سن؟ ’’کنی سوہنی اردو بولدی اے، پتا ای نہیں لگدا پنجابن اے۔‘‘ سچ پچھو  تے مینوں اپنا  آپ، اپنا پنجابی سیلف، لکان وچ بڑا مسئلہ ہوندا سی۔ اپنی اصل کون لکا سکدا اے، ’میری بکل دے وچ چور……!‘ اُتوں بال دا ذہن، سمجھ نہیں آؤندی سی کیہ بھیڑ اے جیہڑا  لکوواں، کیوں  لکوواں، تے کیویں۔ ایہہ تریڑ اج وی میریاں نینہاں وچ اے، کیوں جے روح تے لگے پھٹ دی دوا کوئی نہیں۔

مینوں لگدا اے، ایہہ اُکا پنڈوں شہر آندیاں بالڑیاں نال ای نہیں بیتدی، شہری بال ست ورھے دے ہون توں پہلاں ای ایہہ سمجھ گئے ہوندے نیں، پنجابی ہونا شرمساری اے، دُنیا وچ اگے ودھن لئی پنجابی بولی تے کلچر نوں پاسے کرنا پے گیا۔ کینیڈا وچ انگریز سامراجیاں نے مقامی قوماں دے بچیاں لئی انگلش میڈیم سکول بنائے جتھے بالاں نوں اپنیاں ماں بولیاں بولن، اپنے کپڑے لَتے پاون، اپنے تہوار مناون، اپنے گیت گاون، اپنے علوم حاصل کرن دی مناہی سی۔ نابر بالاں لئی چوکھیاں سزاواں سن، جیہناں وچ فاقہ، کال کوٹھری، تے کجھ سکولاں بجلی دی کرسی الیکٹرک چیئر وی رکھی ہوئی سی۔

پنجاب وچ ایہہ تے نہیں ہویا پر برصغیر دی آزادی دے بعد وی ساڈی ماں بولی، ساڈے کلچر، نال ڈاہڈا کوجھا تعصب رکھیا گیا، تے ہن وی رکھیا جا رہیا اے۔

 سوچن دی گل اے، جدوں دا پاکستان بنیا اے پنجاب دیاں کنیاں بالڑیاں تے بال اپنی بولی تے کلچر دی نفی کرن تے مجبور ہو کے ذات دے ٹوٹے کرن والی ایس اذیت وچوں نکلے ہونے نیں، کِنے ہُن نکلدے پئے نیں، تے کِنے ہور نکلنے نیں۔

ایسے پاروں جد میں 2007 وچ  ناول ’سکینہ‘ دے پنجابی ایڈیشن دی لانچ کیتی تے اوہدے وچ بولی بارے اک پروگرام وی پیش کیتا گیا جیہڑا پنجاب دے ست تے سندھ دے دو شہراں وچ ساتھیاں دے ساہمنے رکھیا گیا تے اوہدے تے گل بات ہوئی۔ 

’سکینہ‘ دیاں لانچاں دے اکٹھ اوہدے پبلشر امجد سلیم منہاس (سانجھ پبلیکیشنز، لاہور)  نے ہر شہر دیاں ادبی تنظیماں نال رل کے  آرگنايز کیتے، تے محمد تحسین (ساؤتھ ایشیا  پارٹنر شپ، پاکستان ) دی امداد نال 9 شہراں وچ پیش کیتے۔

  ماں بولی  دا حق

پنجاب دے پنجابی لکھن والے لکھاری دنیا وچ جتھے وی نیں، بھین بولیاں اوہناں دے ماحول تے جنیاں وی حاوی نیں، اوہ اپنیاں لکھتاں  تے تنظیماں راہیں ہر دم اپنی ماں بولی دا مان رکھدے پئے نیں۔ پچھلے دس بارہ ورھیاں وچ ویکھ لو دوواں پنجاباں وچ  تے باقی دنیا وچ پنجابی ادبی میلے ودھ گئے نیں، ایوارڈ ودھ گئے نیں، پنجابی لکھاریاں دیاں تنظیماں چھوٹے وڈے شہراں وچ بن گئیاں نیں، ماں بولی دیاں پالنہار لہراں زور پکڑیا ہویا اے۔

کوئی  ساتھی پاکستان دی قومی بولی اردو، یا سرکاری بولی انگریزی، تے اُلاہما رکھدے نیں یاں اوہناں نوں سِکھن ورتن دا میہنا دیندے  نیں۔ ایہہ  تنگ سوچ  اے، اک توں ودھ بولیاں سکھنا تے ورتنا اِک سوہنا گُن اے، اوہنوں تعصب پاروں گنوانا ، نہ تے پنجابی دی خدمت اے تے نہ پنجابیاں دی۔ دوجا، ایہہ سوچ  ایس مسئلے وچ کنفیوژن وی ودھاندی اے، کیوں جے لگدا اے سجن صوبے تے ملک نوں اِکو جاندے نیں۔ پاکستان دے چار صوبیاں وچ  74 بولیاں ورتیندیاں نیں، جیہناں وچوں چار صوبائی بولیاں نیں پنجابی، سندھی، پشتو، بلوچی، پر ایہناں وچوں اک وی چاراں صوبیاں تے لاگو نہیں کیتی جا سکدی، تے نہ کرنی چاہیدی اے۔

 پنجابی اک صوبے دی بولی اے، پورے ملک دی نہیں۔ ایہدا قومی تے سرکاری بولیاں نال اپنے حقاں بارے تضاد  تے ہے پر  دُشمنی  نہیں۔ دُشمنی ہووے جے ایہہ تِن بولیاں اک دوجے دی تھاں لے سکدیاں ہوون، پر نہ پنجابی پاکستان دی قومی بولی بن سکدی اے تے نہ اردو یاں انگریزی پنجاب دیاں صوبائی بولیاں بن سکدیاں نیں۔ 

تضاد حکومت توں اپنے  اوہ صوبائی حقوق لین دا اے جیہڑے اوس قومی  تے سرکاری بولیاں نوں دِتے ہوئےنیں۔ وفاقی حکومتی ادارے تے کارروائیاں قومی بولیاں اردو یا انگریزی پے ورتن، پنجاب وچ صوبائی حکومتی ادارے تے اوہدیاں کارروائیاں پنجابی وچ ہوون۔ قومی سرکاری بولیاں توں پرہیز دا پرچار کرن دی تھاں پنجاب وچ پنجابی نوں اوہدے صوبائی حق دوانے چاہیدے نیں۔ اوہدے نال ماں بولی وچ  روزگار، تعلیم، تخلیق ودھے گی  تے نالے دوجیاں دوویں بولیاں پنجاب وچ اپنی تھاں  تے آن گیاں۔

ماں بولی دے صوبائی حقاں بارے گل اگانہہ نہیں ودھدی، سرایکی بولی  تے وسیب دے حقاں  تے گل کیتے بنا۔ اسیں اوہ پنجابی آں جو اپنی ماں بولی دے حقاں بارے کوشش کرکے ماں بولی دا مان ودھانا چاہنے آں، سانوں دوجیاں دے حقاں دی گل کھلے دل دماغ نال سننی چاہی دی اے، تے انصاف نال نبیڑنی چاہیدی اے۔ پاکستانی پنجاب چ 70 فیصد لوکی پنجابی بولی بولدے نیں تے 21 فیصد سرائیکی۔ انصاف ایہہ ہووے جے پنجاب دیاں دو صوبائی بولیاں ہون، پنجابی تے  سرائیکی ۔

Languages of Punjab
(2017 Census)^[64]

Punjabi 69.67%

Saraiki 20.68%

Urdu 4.87%

Pashto 1.98%

Balochi 0.83%

Sindhi 0.15%

پکی گل اے، پاکستانی پنجاب چ ماں بولیاں دی ایس گھمن گھیری وچوں سانوں دونواں پاسے دیاں ہوشمند لہراں کڈھ سکدیاں نیں،

جوشمند نہیں۔

سارا کاظمی تے  قیصر عباس دی مہربانی جنہاں دی فیڈبیک نے ابس مضمون چ وادھا پایا۔

Photo by Akram Varraich

Fauzia Rafique
Surrey, BC. April 4, 2021.

Read this article in Urdu @ Roznama Jeddojehd, PK

‘پنجابی ادب وچ ’بابا ازم – ‘Babaism in Punjabi Literature’ by Fauzia Rafique

پنجابی ادب وچ پدر شاہی کلچر ٹولدا ایہہ مضمون عورت مارچ لاہور 2021 وچ حصہ پاندیاں زنانیاں دی نذر اے ۔

فوزیہ رفیق

بابا 

بڈھا – وڈا- وڈیرا
پیو- دادا- وڈیری عمر دا سکا
فقیر- سوالی- غریب
بزرگ- صوفی- کلاسیکی شاعر ‎‎

یورپی آرٹ دی اِک لہر سی ’دادا ازم‘ پنجابی لٹریچر وچ اک ہڑ اے بابا ازم ۔ناواں توں لگدا اے بابا تے د ادا جیویں اِکو کجھ ہونے نیں، اصل
چ’دادے‘ تے ’بابے‘ وچ زمین اسمان دا فرق اے۔
’دادا‘ روايت بھنن دا ناں اے تے ’بابا ‘ روايت دی غلامی۔ روايت کیہڑی اے؟ بابے دی اپنی۔
جد کوئی لکھاری اپنیاں لکھتاں وچ پِدرشاہی قدراں دی ہلا شیری تے اوہناں دا پرچار کردا اے تے میرے خیال وچ اوہ ’بابا ازم‘ اے۔
سانوں پتا اے، ساڈی وسوں پِدر شاہی کلچر وچ ڈُبی ہوئی اے تےفیر پنجابی ادب تے وی ایہدا اثر ہونا اے، فیر وی میں گھٹ ای سُنیا اے ایس بارے پنجابی لکھاریاں کوئی گل بات کیتی ہووے۔ اسیں روز دیہاڑے پنجابی کلاسیکی شاعراں نوں پڑھن تے سمجھن دا چارہ کرنے آں، اوہ و ی ضروری اے ، پر کدی ایہہ وی ویکھیا جاوے بئی اج دیاں لکھتاں وچ اج دیاں سمسیاواں دی کیہ صورتحال اے۔
سچ تے ایہہ اے کہ ملامتی صوفی شاعراں توں اڈ،پنجابی ادب وچ بابا ازم تھاں تھاں ملدا اے۔ایہہ بابا اک ’فیوڈل لارڈ‘ اے جیہڑا پیری فقیری دے بھیس وچ رہندا اے؛ زنانیاں نوں آپ توں گھٹ سمجھدا اے، کمزور کر دا اے، ورت کے اگے ودھدا اے تے اندروں اوہناں توں ڈردا اے۔ اُتوں دبا کے رکھدا اے۔پنجابی ادب دا ایہہ ’فیوڈل لارڈ‘ اُکا زنانیاں نال تعصب نہیں رکھدا-
غریباں ، مزدوراں تے کارندیاں نوں وی ہینا سمجھدا اے ۔ مذہبی تے جنسی اقلیتاں نوں وی۔ کہنا ایہہ چاہنی آں کہ متعصب ذہن ہر پاسے تعصب دی نگاہ ہی پاندا اے۔
چترکاری تے ادب چ ’بابا ازم‘ دیاں دو تن مڈھلیاں نشانیاں نیں جیہڑیاں وکھو وکھ وی دسدیاں نیں تے اِکو مکو ہو کے وی:
 زنانی اُتے اُلاہما رکھ ، وِکٹم نوں وِکٹمايز کر، مرد/ برادری /سسٹم نوں اُلاہمے توں بچا نا۔
 مظلوم دی کہانی ظالم توں سُندے رہنا تے اوس بیانیے نوں مان دے ، مظلوم دی زبان کھو نا۔
 زنانیاں بارے جھوٹیاں، گندیاں تے فحش لکھتاں لٹریچر بنا کے پیش کر زنانی کھیپ نوں رد کرنا۔

زنانی تے اُلاہما، وِکٹم نوں وِکٹمايز کرنا ۔
ساہت وچ ساڈا تجربہ اے، جتھے کوئی کم کسُترا ہوندا اے، اُلاہما زنانی تے آندا اے، جد کہ اوہی اوس کسُترے کم دا نشانا وی ہوندی اے۔ مثال: طلاق ہوگئی یا بچہ نہ ہویا تے اوہدی ذاتی تے ماحولی قیمت زنانی نوں ہی دینی پینی اے ، اُتوں ذمے داری اوہدی من کے تے اُلاہما اوہدے تے رکھ کے زنانی نوں ای ہتک تے ظلم دا نشانا بنایا جاندا اے ۔ ایہدی اُتلی مثال حدود آرڈیننس وچ ’زنا باالرضا‘ دا خیال اے جتھےریپ دی وِکٹم زنانی نوں قانون دی مدد نال اک واری فیر وِکٹمائز کیتا جاندا اے۔
پنجابی ادب وچ ایہدی اک مثال ایہہ اے:

(منظور جھلا دا اِک گیت)

منظور جھلے دا گیت ’لگی والیاں نوں نیند نہیں آوندی‘ اسیں ساریاں کنی واری سنیا ہونا اے تے کنے مشہور گائیکاں ایہنوں گایا ہونا اے۔ کیہ ہُن تائيں کسے پنجابی دانشور یاں سوجھوان نے ایہہ نوٹ کیتا کہ ایس گیت کنا وڈا جھوٹھ بولیا گیا اے؟ سوجھواناں تےنہیں دسیا، مینوں پتا لگا اک ان پڑھ زنانی توں۔ لاہور ریڈیو تے ایہہ گیت لگیا ہویا سی عالم لوہار دے انگ وچ، میں جھومدی پئی ساں کہ میری ماں کولوں لنگھی، کہندی اے، ’’منظور جھلا وی اصلوں ای جھلا اے، جیہدا سبھ کجھ لُٹیا گیا اوسے نوں دوش دتی جاندا اے۔‘‘ ۔ میں جھومنا بند کر دتا تےسسی پنوں فیر اک وار پڑھی۔
پتا لگا، سسی تے سوال چُکن وچ جھلےؔ دا مقصد ایہہ سی کہ پنوں دے اغوا تے فیر اوہدی موت دا الزام اوہدے قاتل بھراواں تے نہ آوے۔ بھراواں تے الزام دا مطلب اے اوہدے ٹبر برادری اُتے الزام۔ اوہدی تھاں بولو جھوٹھ دب کے، ایس ٹریجڈی دی ذمے واری وی زنانی نوں دیو، سارے منن گے تے ویکھ لو، پنجاب وچ سارے من دے نیں۔
جھلاؔ پیندی سٹے سسی دے پیار تے شک، کہندا اے: ‘لگی والیاں نُوں نیند نہیں آؤندی / تیری کیویں نی اَکھ لگ گئی’۔ فیر زُلیخا، ہیر، تے سوہنی نُوں اُچیاں کر کر وکھاندا اے، فیر چکور، مور تے کونج لیاندا اے، اخیر کہندا اے سسی نوں وی چھڈو تے زمانےنُوں وی، ‘ گل لگیاں دی پُچھ منظورؔ تُوں’ / ‘اوہو سوندا جیہنوں یاد نہیں ستاؤندی’۔ ایتھے اپنے ہی گھڑے ہوئے اک فضول کلیے تے اوہنے سسی نوں واریا، تے گل مکا دتی۔
جھلےؔ نے ایہہ نہیں سوچیا ، ہر کوئی اِکو مہار دا نہیں ہوندا، بھلیا لوکا، کوئی انسان ایہناں سیچوایشناں وچ سوں وی جاندے نیں۔ایتھے جھلے ؔنے جہالت نال کم لیا تے اگے دھوکھے نال۔ دھوکھا ایہہ دتا سو، جیویں سسی جے جاگدی رہندی تے پنوں نوں اوہدے بھرا اپنے نال نہ لے جا سکدے، جیویں سسی اوہناں نوں روک سکدی سی۔ مرد دے ٹبر نوں اک اوپری زنانی کیویں نفی کر سکدی اے، تے اوتھے جتھے اوہ اپنی کرنی تے تلے ہوئے ہوون؟ فیر ایس بھولے بادشاہ اپنی پدر شاہی جہالت تے دھوکھے نوں ہتک وچ ولھیٹیا ، سسی نوں ’نی‘ کر کرکے بلایا ، تے ایہہ کاری حملہ اِک سوہنے گیت وچ ڈھال کے ساڈے ہتھ پھڑایا۔
لگدا اے، اوس زمانے جد جھلے ؔنے ایہہ گیت لکھیا ، خورے اوہنوں کسے زنانی تے ڈاڈھا رنج ہووے تے اوہ ہر حال اوس تے الزام رکھنا چاہندا ہووے ۔ ایسے لئی پُنوں دی موت دا سوگ منان دے جوش وچ اوہ ایہہ وی بھل گیا کہ ’پُنوں توں پہلے جان تے سسی دی گئی سی‘۔
جنے ظالم تے سخت دل پُنوں دے پیوبھرا سن جیہناں اوہنوں اوہدی شگناں دی رات قابو کیتا، اونا ای ظالم تے سخت دل منظور جھلاؔ سی جیہنے ایہہ گیت لکھ کے سسی تے اوہ اُلاہمے رکھےجیہڑے سسی پُنوں دی کہانی لکھن والے شاہ عبدالطیف بھٹائی نے نہیں رکھے سی…… تے اونے ای ظالم اسیں آں جیہڑے ایس جھوٹھ تے اج تائيں جھومنے پئے آں۔ پر فیر ایہو تے کمال اے ’بابا از م‘ دا۔
جھلاؔ (1929 – 1973کوئی ا کلا نہیں، پیلو ( 1563- 1606) نے وی ‘مرزا صاحباں’ وچ جو کجھ مرزے دیاں ماواں بھیناں تے ونجھل دے مونہوں اکھوايا اوہ ’بابا از م‘ دا کُھلا پرچار اے- جیویں ہر میل دی زنانی اپنی حیاتی وچ کئی وار ’کنجری‘ دا اکھر اپنے لئی سُندی اے، اوویں ای پیلو دا ایہہ فرمان وچلے تے ہیٹھلے میلاں دیاں پنجابی زنانیاں کئی وار سُندیاں تے برداشت کردیاں نیں۔

چڑھدے مرزے خان نوں ، ونجھل دیندا مت
بھٹھ رناں دی دوستی کھری جیہناں دی مت

ایہہ تے اُکا دو مثالاں نیں پنجابی ادب چ وِکٹم نوں وِکٹمايز کرن دیاں۔ انج تُسیں ویکھو تے چوکھیاں مل جان گیاں

مظلوم دی کہانی ظالم توں سُندے رہنا
تواریخ وچ ویکھیا اے کہ کجھ گروہ ظالماں دا تاریخی رول کردے نیں تے اوس لئی اوہ کجھ گروہاں نوں مظلوماں دا تاریخی رول کردے رہن تے مجبور کر کے رکھدے نبں۔ مثال: بادشاہ تے رعایا، مالک تے غلام، سرمایہ کار تے مزدور، زمیندار تے مزارعے، مرد تےعورت ۔ جے اسیں رعایا دا حال بادشاہاں توں، غلاماں دیاں کہانیاں مالکاں توں، مزدوراں دے حالات سرمایہ کاراں توں، مزارعیاں دا حال زمینداراں توں، عورتاں اُتے بیتی مرداں توں سُندے رہواں گے تے جیویں اسیں پِدرشاہی کلچر وچ چوکھا رجے ہوئے آں۔
سانوں پتا اے، ایہناں وچ سماجی طاقت اک گروہ ہتھیں اے جیہدے نال اوہ دوجے گروہاں نوں قابو رکھدے آئے نیں، فیر وی جتھے سانوں موقعہ لبھدا اے، اسیں وی طاقتور گروہ دے نمائندے دی گل سُننے آں، کمزور گروہ دے نمائندے گل تے کن وی نہیں دھردے۔ نتیجہ ایہہ بئی عورت دی کہانی اکثر مرد لکھاری ہی بیان کردے پئے ہوندے نیں۔ایہدے وچ مسئلہ ایہہ اے، بیان کرن والا آپ استحصالی گروہ توں اے، اوہدے ذاتی مفاد اوس گروہ نال جُڑے ہوے نیں، اوہ نہ تے زنانیاں دے گروہی مفاداں نوں ساہمنے لیا سکدا اے تے نہ اوہناں دا تحفظ کر سکدا اے۔ ایس لئی کوئی مرد لکھاری جد کوئی اجیہا مسئلہ بیانیے وچ لیاندا اے جیہڑا بہتا مرداں دا اپنا مسئلہ اے تے جیہدے پاروں زنانیاں ، بال تے بالڑیاں کل حیاتی دا عذاب جھلدیاں نیں، تے اوہ اوس مسئلے نال نبڑن دی ذمے داری زنانیاں تے پا کے مرد اگے ٹُر جاندے نیں۔

اِنسسٹ بالاں ، اُچیچا بالڑیاں، دے جنسی استحصال دی اک شکل اے جیہڑ ا بہتا مرد دے ہتھوں ہوندا اے۔ ایتھے سرے وچ سہارا سروسز سوسائٹی نے اک پنجابی ڈرامہ ایس مسئلے تے پیش کیتا جیہڑا ساڈے دوست شاعر اجمیر روڈے ہوراں لکھیا، ناں سی ’میلے ہتھ: ٹینٹڈ ہینڈز‘۔ اوہ سُپر ہٹ گیا، پنجابی کمیونٹی نے رج کے سلاہیا۔ اسیں وی ویکھیا، پہلے تے اوہ ڈرامہ نما نما ٹُردا رہیا جیویں اردو کامیڈی ’فیملی‘ ڈرامے ٹی وی تے ہوندے نیں، اک ماں، پیو، دھی، تے اک چاچا ٹائپ رشتے دار ۔میں سوچیا، خیر اے، پورے پِڑ نوں سمجھاون لئی ذرا نرم کر کے گل ہو رہی اے۔ پر اوس ڈرامے دا اخیر ہضم نہیں ہو سکیا۔ اخیر وچ اوہ رشتے دار وی غائب ہو جاندا اے تے پیو وی، بِنا کسے ریزولیوشن دے۔ سٹیج تے ماں تے دھی کلیاں ایس مسئلے دے اثرات تے ٹرامے نال ڈیل کرن لئی رہ جاندیاں نیں۔ ایہہ ویکھو فیر ڈِیل کیویں کردیاں نیں، اگ بال کے اک رِیچوال کردیاں نیں جیہدے وچ کڑی اپنے بچا لئی اوس بندے نوں معاف کر دیندی اے۔
اُف!!!
ہاؤس فُل کیویں نہ جاندا، بابے اجمیر نے مرد اں نوں جیویں بانہہ دے کے بچا لیا۔ گل نیوکلئیر فیملی توں باہر نہیں جان دتی، زیادتی کرن والے دی کوئی پکڑ نہیں ہوئی، مجرم نوں جرم دی سزا نہیں ملی۔ اوہ بچیاں تے کڑیاں جیہڑیاں ایہہ دھروہ برداشت پئیاں کردیاں نیں اوہناں نوں کیہ پیغام ملیا؟
پیغام ملیا کہ کم تے ایہہ بھیڑا اے پر جے تہاڈے نال ہو جاوے تے تسیں وڈیاں بنو تے اندرو اندری کرودھ غصہ کڈھ کے اپنے بچا لئی بندے نوں معاف کر دیو، گل مکاؤ تے ہوراں نوں دسنا اپنی تے اپنے ٹبر دی بدنامی کرنا اے۔ غور کرو تے ہوراں نوں نہ دسن دا مطلب اےاوس مرد نوں کمیونٹی دے دوجے بالاں تے بالڑیاں تے ایہہ ظلم کردے رہن دی کھل اے۔
جے لکھاری دا ایہہ مقصد نہیں سی تے اخیر وچ مرد نے ذمے داری کیوں نہیں لئی؟ اوہنوں کوئی سزا کیوں نہیں جھلنی پئی؟ جے لکھاری دی سوجھ اے بئی اک تھاں توں دوجی تھاں چلے جانا یا بھیج دِتا جانا مرد دی سزا اے، تے ایہہ اوہو سزا اے جیہڑی چرچاں وچ کوڑھے پادریاں نوں دیندے نیں۔ ٹرانسفر! ہاں جی، ٹرانسفر۔ نویں تھاں’ نویں لوک۔ نویں معصوماں وچ کوڑھ پھیلان دی نویں چھٹی۔
ایہدی تھاں دوواں زنانیاں نے واک آوٹ کیوں نہیں کیتا، تے سانوں سٹیج تے دو مرد ایہہ رِیچوال، ایہہ سبب کردے کیوں نہیں دکھائے گے بئی کیویں ہووے جے ایس پدر شاہی سسٹم وچ مرداں دے اندر دا ایہہ عذاب بالاں تے زنانیاں تے نازل نہ ہووے تے نہ اوہناں نوں بھگتنا پوے۔ کیوں دوواں زنانیاں نوں کاؤنسلنگ تے دوجیاں سپورٹ سروسز ورتدیاں نہیں وکھایا گيا؟ مرد دے ایس دھروہ نوں اُکا زنانیاں نیں کیوں بھگتیا؟
ایہہ ای ’بابا ازم‘ اے۔ کمیونٹی وچ جنسی استحصال جیہا گُجھا تے گنجھلک مسئلہ کھولو تے اوہنوں مرد دے حق وچ ریزالوو کر کے ہتھ پھڑاؤ، واہوا اے۔ ہاؤس فُل وی فیر ای جاندا اے-

زنانیاں بارے جھوٹھیاں، گندیاں تے فحش لکھتاں لٹریچر بنا کے پیش کرنا
انج تے میں دنیا دی ہر مشہور زنانی بارے مرداں دے لکھے فحش قصیدے دیکھے ہوئے نیں، پر اوہ اردو یا انگریزی وچ سن یاں پمفلٹ ، گٹر پریساں وچ چھپے مضمون، جیہناں دے لکھاری اوہناں نوں لٹریچر بنا کے پیش نہیں سن پئے کردے۔ دو تِن سال پہلے پاکستانی پنجاب وچ کہانیاں دی اِک کتاب چھپی جیہڑی ’بابا ازم‘ دے ایس گندے پکھ دی اِک وڈی مثال اے۔اوہدے وچ لکھاری نے اپنے ذہن دا فحش گند کڈھ کے پنجاب دیاں کجھ منیاں پرمنیاں فنکار تے لکھاری زنانیاں تے لیا سٹیا، جیہناں وچوں کجھ فوت ہو گیاں سن تے ایس حملے دا جواب وی نہیں دے سکدیاں سن، جیویں نسرین انجم بھٹی ؔتے شائستہ حبیبؔ۔
حملہ اینا گھٹیا سی کہ جیہڑے لوک اوہناں زنانیاں نوں جاندے سن اوہناں لئی چُپ رہنا اوکھا ہو گیا۔ میں اپنا ایہہ لیکھ بہتا گندا نہیں کرنا چاہندی ایس لی اک ’نرم‘ مثال دینی آں ایہناں دے ایس ’لٹریچر‘ دی۔

بڑا احتجاج ہویا، لکھاری توں معافی منگن تے کہانی واپس لین دی منگ وی کیتی گئی۔ لکھاری تے اوہدے دو تِن حواری اڑ گئے، نہ کہانی واپس لئی تے نہ معافی منگی۔
پنجابی ادب وچ ’بابا ازم‘ دے صدقے، اوس لکھاری دی کوئی پکڑ نہیں ہوئی، اوہ ہُن وی دانشور دے طور ادبی محفلاں وچ شرکت کردا اے۔

مڈھلی گل
پنجابی ادب تے ساہت وچ ’بابا ازم‘ دیاں اُکا ایہہ تِن نہبں کئی ہور صورتاں وی نیں، سانوں ایہناں تعصباں توں جان چھڑان لئی ایہدیاں ساریاں صورتاں جانن تے پچھانن دی لوڑ اے۔ ایس بارے تیجی نشانی والے قصے وچ کجھ گلاں ساہمنے آئیاں جیہڑیاں سانوں ’بابا از م‘ نوں سمجھن تے اوہدا مقابلہ کرن چ کم آ سکدیاں نیں۔
اوس فحش کتاب دا لکھاری تے اوہدے حواری زنانیاں دی ایس ابیوز نوں لٹریجر کہی جاندے سن جد کجھ دوستاں اوہو کوجھے اکھر تے غلیظ گلاں اوہناں دیاں زنانیاں بارے کیتیاں، ایس تے اوہ ڈاڈھا تڑفے۔ میں پُچھنی آں، جے ساڈے بارے لکھے گئے جھوٹھ ٹھیک سی تے فیر ایہہ جھوٹھ ٹھیک کیوں نہیں سی؟ ایہدے وچ اِک مسئلہ ہور وی اے، اپنی زنانی دی ہتک دا بدلہ لین لئی اگلے دی زنانی دی ہتک کرنا مرداں دے بنائے ایس سسٹم دا مہار اے، ساڈا نہیں۔ میں ایس بھیڑے طریقے دے خلاف آں، ایہہ گل میں فیس بک گروپ چ وی کہی سی جیہڑا اوس ٹائم بنیا سی ، تے میں کجھ دوستاں نوں وی ایس کم توں ہٹکن دی کوشش کیتی سی۔ کیوں جے سوال فیر اوہی اے، جے اوہ غلط سی تے ایہہ ٹھیک کیویں اے؟
دو گلاں پاروں میں اوس ٹائم ایس طریقے دے بر خلاف کھلا سٹینڈ نہیں لیا۔ اک ایہہ کہ ہتھیار تے اکو سن، پر دوواں پاسے مقصد اک نہیں سی۔ کتاب لکھن والے دا مقصد جمہوریت پسند فنکار زنانیاں نوں کھجل کرنا سی، تے نعیم سادھو ہوراں ایہہ ہتھیار اوہناں نوں روکن لئی استعمال کیتا۔
ہن، جد دو ورھے لنگھ گئے نیں، میں پچھے جھاتی پا نی آں تے اوہناں زنانیاں دی ابیوز دے برخلاف کُھلا سٹینڈ نہ لین تے مینوں ول وی اپنے آپ تے شرم آندی اے۔ میں سمجھنی آں، میرےتھڑن وچ ’بابا از م‘ دا ہتھ سی۔ جدوں مینوں فیس بک تے مشتاق صوفی ہوراں دی اک پوسٹ توں ایس کوجھی لکھت دا پتا لگا تے جدوں تک میں اِک دو کوٹیشناں ویکھیاں، مورچے بن چکے سن، گولاباری شروع سی، تے دوواں پاسے مرد اک دوجے تے حملہ آور ہو چکے سن۔ میں کوشش کیتی پر میری شنوائی نہیں ہوئی۔جیویں آنر کلنگز وچ ہوندا اے، ایس جھگڑے و چ وی دوواں پاسے زنانیاں نے ہی مرداں دیاں زیادتیاں برداشت کیتیاں۔
ایہہ سچوایشن اُکا میری نہیں، دوجیاں جمہوری زنانیاں وی بھاویں ایہو محسوس کردیاں پیاں سن، ‘نہ ہاتھ باگ پر ہے نہ پا ہے رکاب میں’۔ اوس ویلے لاہور دی فیمینسٹ کو لیکٹیو نے کجھ سچوایشن سنبھالی تے دو تِن چونویں کم کیتے۔ اوہناں دیاں ممبراں اوس کتاب بارے اک اکٹھ وچ پہنچ کے اوس ٹولے نوں چیلنج کیتاتے اپنے خیال پیش کیتے، نسرین انجم بھٹیؔ دے اک سرتی شعرتے اک سوہنی میورل بنائی گئی، شہر وچ موقعے دیاں تھاواں تے پوسٹر لائے گے۔ مگروں زنانیاں دی گل بات ہوئی ای میل راہیں تے ایہہ متھیا گیا کہ پدرشاہی کلچر دے بر خلاف اک ویب سائٹ بنائی جائے جتھے جمہوریت پسند فنکار زنانیاں دے کم نوں اکٹھا کرکے ساہمنے لیایا جاوے، اوہناں دے کم تے ریسرچ کیتی جاوے، عورت دشمن چیزاں ساہمنے لیائیاں جان، تے انج پنجابی ادب تے ساہت وچ زنانیاں تے زیادتیاں نوں ٹھلیا جاوے۔
نسرین انجم بھٹی دے شعر تے ایہہ میورل بی بی ہاجرہ نے بنائی۔

ہن وی اگے جان دا رستہ ایہو ای اے۔ ایس پراجیکٹ نوں فیمینسٹ کولیکٹو، عورت مارچ لاہور تے پنجا ب وچ عورتاں دیاں دوجیاں جمہوری تنظیماں ہتھ پواون تے فیر کوئی مضبوط تے سوہنی گل بن سکدی اے۔

(سارا کاظمی تے شاہد مرزا دی مہربانی جیہناں دی فیڈبیک ایس مضمون چ وادھا پایا۔)

Fauzia Rafique
Surrey, BC. March 4, 2021.

Read this article in Urdu at Jeddojehd dot com

Read this article in Gurmukhi at apnaorg dot com

Download article in Gurmukhi: guru-babaism-final-fauzia-rafiq

‘تیری کیویں نی اًکھ لگ گئی’، عبارت:
http://urduashaarlatest.blogspot.com/2018/06/blog-post_76.html
اصل چسکے نال عابدہ پروین نےگایا اے:
https://www.youtube.com/watch?v=Ch_Ln5p7bFs

A must read for all lovers of Punjabi literature – ‘Keerru’ by Fauzia Rafique

‘Keerru’ is a tenderly woven story of love, acceptance, and understanding across religions, class, nationalities, and generations. Like her previous novel, Skeena, Fauzia tells a human story that is social and political without trying to be. This is a must read for all lovers of Punjabi literature, South Asian diasporic literatures, and LGBTQ+ literatures.’

Randeep
Surrey, BC

Winner of Ali Arshad Mir Award 2020
Novella ‘Keerru’ by Fauzia Rafique
Available in Punjabi and Urdu
smashwords.com/books/view/1029555
smashwords.com/books/view/1012167
..

Fauzia Rafique gets Ali Arshad Mir Award for novella ‘Keerru’

Amjad Salim Minhas, the Publisher of ‘Keerru’, received
the award from Farooq Nadeem in Lahore

Fauzia Rafique’s novella ‘Keerru’
(Sanjh Publications, Lahore 2019)
has received Ali Arshad Mir Award 2020
for the best in Punjabi Literature (prose).
Presented at the 12th Mir Punjabi Mela
organized by Professor Ali Arshad Mir Foundation
and Punjab Arts Council
at Lahore’s Open air Theatre
on December 26-27, 2020.

When i saw Hassan Junaid Arshad’s Facebook message informing me that ‘Keerru‘ has won Ali Arshad Mir Award, i was amazed because it is a tough book to recommend.* Anyone can enjoy reading ‘Keerru’ but in order to recommend it the readers/jurors must be free of prejudices related to not just class, caste and patriarchy but also of religion and sexuality. I know that this is a tall order, but ‘Keerru’ aka the Little Big Book, does it effortlessly in just over a hundred pages. My compliments to the decision makers of this award for choosing it.

This is the complete list of award winners. Congratulations to my peers for excellence in each area.
Fauzia Rafique (Literature, prose)
Dr. Saeed Bhutta (Research)
Hameed Razi (Translation)
Asim Padhiar (Poetry, nazm)
Zafar Awan (Poetry, ghazal)
Abdul Karim Qudsi (Children, poetry)
Dr. Fazeelat Bano (Children, prose)
Mahboob Sarmad (Faith-based, poetry)
Aleem Shakeel was posthumously awarded Ali Arshad Mir Service Award for his contributions to Punjabi literature.

My thanks to jurors, organizers and participants of the 12th Mir Punjabi Mela 2020.

It is delightful that at the end of 2019, both my hometowns, Surrey and Lahore, honored me by recognizing my work; earlier, I had received the City of Surrey’s Arts and Heritage Literary Arts Award.

This is a hopeful beginning for 2021. Happy New Year to us all!

*That is also the reason why I value the reviews of ‘Keerru’ by Qaisar Abbas, Ramsha Ashraf, and Sara Kazmi. Thank you.

Fauzia Rafique
gandholi.wordpress.com
Author of Skeena, The Adventures of SahebaN: Biography of a Relentless Warrior, and Holier Than Life
.
.

Dhahan Prize for Punjabi Literature – 2013 to 2020

In 2013 when Dhahan Prize was in the process of being established in Vancouver, I saw it as a progressive and uplifting force for Punjabi literature and language. It was a happy occasion for me when Anne Murphy (University of British Columbia, Asian Studies) and Barj Dhahan (Canada India Education Society), the two initiators, accepted my definition of ‘Punjabi’ to then include Shahmukhi writers, representing 60% of the World’s Punjabis, to be eligible for the Prize. I facilitated it by providing contacts in the Pakistani Punjab, and by serving on the inaugral advisory committee in Vancouver. My appreciation to Barj, Anne, Harinder Dhahan, and many others for their accomplishments and contributions in pulling it together. Indeed it is the only literary award that offers meaningful monetary reward to fiction writers of both Gurmukhi and Shahmukhi scripts residing in Pakistan, India and the Diaspora- a beautiful placement for community building in our literary landscape!

In seven years, however, that vision, that hope, has been consistently eroded by the political and social interests guiding Dhahan Prize, and now, the project has become more of a conservative push that further debilitates our literary environments with money and undue influence leading to the formation of cliques (‘narrow exclusive circles’, mw) in both India and Pakistan. It seems that the prize structure follows regressive systemic values where personal likes/dislikes and clan-based interests guide literary decisions. It is interesting, for example, that in seven years, not a single Shahmukhi writer, or a woman writing in either script, was allowed to win the main prize.

I also know that Dhahan Prize is not the only one employing discriminatory values and structures to get desired results, that all literary prizes, more so the big ones, operate on similar basis. For example, we see here in Canada and the USA that most big prizes are awarded to straight middle class white men, protecting the systemic values of racism, sexism, class privilege and homophobia. That it may take years of lobbying, bribes, favors and/or public pressure for someone to win a Sitara-e-Imtiaz in Pakistan or a Sahitya Akademi Award in India, and, that the more ‘outstanding’ talent may never get either. That the Nobel is only awarded when it serves the political interests of the so called ‘Western’ governments. Periodically and as needed, exceptions are made to save the credibility of a program, to increase its profits or to enhance its influence.

Knowing this, why did i expect this prize to be any different? The unique possibility with Dhahan Prize is its physical location where it does not have to work with or through the bureaucracy or the politics of either of the governments of the Punujab. They are independent of the social, religious and financial constraints and limitations of both India and Pakistan. In so being, the Dhahan Prize is in the very best position to build non-discriminatory, non-prejudicial, democratic structures that can spearhead the nurturement of leading-edge literature in Punjabi; to provide a pathway for authors tackling themes tabooed by prevalent South Asian value systems, and to support authors coming from historically disadvantaged groups. But would they or can they do it? I hope that the Dhahan Prize recognizes this as the unique opportunity it is, and resolve to do different and better instead of adding more of the same to an already toxic mix.

I was distraught last year to find that in their media releases and events, the Dhahan Prize stage was repeatedly handed over to an English language fiction writer of Punjabi origin- in the presence of three (of their own) award winning authors. It made me feel disrespected as a Punjabi writer, and in my small way, i responded by changing the emphasis of their media release by choosing another photo and rearranging the text in my event information post on Uddari, and, by participating in the discussion in one of the events. I wonder if, like many others in our community, the organizers also are inwardly ashamed of Punjabi writers writing in Punjabi.

Earlier this year, when i was submitting my novella Keerru to Dhahan Prize, i asked Maqsood Saqib (Pancham and Suchet Kitab Ghar) who had published his second short story collection, if he had submitted it. His first collection, containing the story ‘Pappu’, is a tone-setter for the narrative of modern short fiction in Shahmukhi. He hadn’t; i asked him why not, and he said something like: ‘literature is not written to win prizes’, and i said, yes indeed it’s not but if a book is already written and there’s a prize then why not submit it. He did not agree. This points to another discomfort. If authors are asked to submit to the prize themselves, not only that it sets up a relationship of ‘patronage’ with the prize but it also means that works by authors such as Saqib, and now myself, will stay out of Dhahan Prize’s lists. I don’t know how in the long run, this ongoing process of ommission will serve Punjabi literature, language or culture.

This is sad, and at this rate, within the first decade of its existence, Dhahan Prize will become well known for generously rewarding mediocrity and opportunism in Punjabi literature- instead of encouraging excellence and ingenuity.

Earlier this month, my novella ‘Keerru’ was shortlisted for Dhahan Prize but I hesitate to accept it as a compliment or to take it as a credit. My work does not need to be endorsed by compromised juries working through processes marred by favoritism and personal career agendas. I would rather continue with my walk.

Photo by Hafsah Durrani

Fauzia Rafique
Surrey BC
October 18, 2020

Novella ‘Keerru’

Gurmukhi ebook

Shahmukhi : Sanjh Publications, Lahore

Urdu ebook

Novel ‘Skeena’

Shahmukhi, Gurmukhi and English Editions
..

Punjabi Monthly magazine PANCHAM becomes a Quarterly publication

Quarterly Pancham, Jan-Feb-March 2020
Eds. Faiza Raa’na & Maqsood Saqib

Lahore’s longstanding literary Punjabi magazine, Pancham, makes a smart move to become a quarterly after a prolonged struggle to be a self-reliant monthly publication. This may allow for a larger selection and even richer literary content.

Pancham publishes poetry, fiction, literary criticism and non fiction. Edited and published by renowned authors Faiza Raa’na and Maqsood Saqib, it has been recognized as being the best literary Punjabi magazine in both the East and the West Punjab.

Published in the Shahmukhi script since 1998, Pancham is a continuation of Maan Boli, a magazine that was brought out from Lahore by some of the same team leaders and members that had continued publishing from 1986 to 1997. For more, connect with the Pancham community on Facebook:
Pancham Sulaikh SaNg (Punjabi Literary Group)

Yearly Subscriptions
Pakistan RS1000
India RS1000
International US$20

To subscribe, contact Maqsood Saqib at
+92 306 1679936
suchet2001@yahoo.com
..

Uddari Weblog is published from
the unceded Coast Salish territories of
the Semiahmoo, Katzie, Kwikwetlem, Kwantlen,
Qayqayt, Tsawwassen, Musqueam,
Squamish and Tsleil-Waututh First Nations.

.

Shah Hussain: Kāfi No. 1 and 2

Kāfi No. 1

Rabbā merā hāl dā mahram tūñ
Andar tūñ haiñ bāhar tūñ haiñ rom rom vich tūñ
Tu hī tānā tūñ hī bānā sabh kuch merā tūñ
Kahe Hussain faqīr nimānā maiñ nāhīñ sabh tūñ

O God, you are the confidant of my days
You are inside, outside, you are in every pore
You are the warp and weft, my each and everything you are
Says Hussein, the worthless fakir, I am nothing, you are all

Kāfi No. 2

Charkha merā rangṛā rang lāl
je vaḍ charkha te vaḍ mune
hun kaha gayā bārāñ punne
sāīñ kāran lo’in runne
roe vanjāyā hāl
je vaḍ charkha te vaḍ ghumā’an
sabhe āīāñ sīs gundā’an
kāI na āyā hāl vanḍā’an
hun kāī na chaldī nāl
vacche khāhad gūhaṛā vāṛā
sabho laṛ da veṛā pār
maiñ kīa pheṛyā veṛā dā nī
sabh paīāñ mere khayal
je vaḍ charkha te vaḍ pachī
mā peāñ mere sar te rakhī
kahe hussein faqīr sāīñ dā
har dam nāl sañbhāl

My colourful spinning wheel I painted red
the bigger grew the wheel
the greater the weave
twelve years passed
for the sake of my Sain
these eyes weep
and weeping worsens my state
the bigger the wheel
the wider the spins
they all came to get their hair done
no one came to share my sorrows
no one willing to go along
a calf ate up the cotton ball
all my neighbours raised a ruckus
what did I do wrong? They all went after me
the bigger the wheel
the heavier the basket my parents placed on my head
say Hussein, the Sain’s fakir
take good care of what you carry

Read the original Punjabi in Shahmukhi and Gurmukhi

Translated by Naveed Alam (from Verses of a Lowly Fakir).

Transliterated and edited by R. Singh

The History of Indo-Persian Literature (Legacy)

The legacy of Persian can be seen in the new literary genres it introduced to South Asia. In the writing of history, Persian introduced the biography, memoirs, chronicles and letters. Thanks to this literature, we have a remarkably detailed picture of Indian society from the descriptions of Mughal court life, to the biographies of religious thinkers to descriptions of the musicians, artists and commoners of Delhi.

The legacy of Persian is felt in the many loan words that have entered modern Indian vernacular languages. The influence of Persian on Urdu is especially noteworthy. While the legacy of Urdu is talked about in India and Pakistan today in poetry, film and ghazals, this is no less the legacy of Persian from which Urdu inherited much of its poetic tradition.

The romance tradition in Punjabi and Bengali was inspired by the tradition of Persian language and culture. Persian is still sung in the qawallis of Amir Khusrau and it left its mark on Sikh religious thought and modern Islamic philosophy. Lastly, through the writings of Sufis like ‘Ali Hujwiri (Data Ganj Baksh) and Nizam ud-Din Auliya, Persian has enriched the religious and cultural life of Indians and Pakistanis in terms of love, compassion and human feeling.

A History of Indo-Persian Literature (Part III)

THE MUGHAL PERIOD (1526-1858)

For over two centuries, the Mughal Empire united and ruled over much of India. It created a classical culture which combined the finest aspects of Persianate and Indic traditions. It united peoples from various cultures and religions across the subcontinent while the Mughal courts in Delhi, Agra and Lahore welcomed artists and traders from across Europe and Asia and Iran in particular.

 

Indo-Persian Literature

Under the Mughals, Persian became the official language of education and its use expanded among the various religions, classes and castes of North India. It became the language of court literature not only in Delhi, Agra and Lahore but also among regional sultanates such as the Golconda Sultanate (1519-1687). Its use as a literary language also grew through poetic assemblies (mushaira), storytelling traditions (dastangoi) and Sufi monasteries (khanqahs) as well as the language of culture.

Iranian poets increasingly flocked to the Mughal courts so much so that India had become the leading centre of Persian poetry during the sixteenth and seventeenth centuries. By this time, a classical Persian canon (Sa’di, Nizami and Hafiz) was in the making and the Mughals patronized not only new poets but also oversaw the translation of works in Sanskrit, Greek and Arabic into Persian.

 

Prose

The Indo-Persian tradition of romance (qissa or dastan) was already known during the Delhi Sultanate. Amir Khusrau’s The Tale of the Four Dervishes (Qissa-ye Chahar Dervesh) was a collection of tales and stories told by four dervishes as wise counsel to a king seeking immortality.

The Epic of Hamza (Hamzanama), composed under the reign of Akbar, was based originally on an oral tradition of storytelling. It tells of the adventures and exploits of Amir Hamza (an uncle of the Prophet Muhammad) in a world of battles, courtly politics, magic, fairies and trickery.

The writing of history flourished under the Mughals. Abu’l Fazl’s Akbarnama combined biography and chronicle in its portrayal of Akbar as the ideal monarch.[1] The memoirs of the Emperor Jahangir (Jahangirnama) tell us about the rivers and lakes of Kashmir while Dargah Quli Khan (b. 1710) provides a glimpse into the lives of the commoners, musicians, dancers, poets and artists of Mughal Delhi.

 

Poetry

Poets like Faizi (1547-1595), ‘Urfi (1556-1590), Talib (d. 1626), Qudsi (d. 1656), Kalim (d. 1650) and Sa’ib (d. 1677) continued writing in the classical Persian style while also expanded Persian’s poetic vocabulary through exchanges with languages like Sanskrit, Hindi, Turkish and Arabic.

In his masnavi (long narrative poem), Nal Daman, Faizi adapted a story from the Mahabharata with its themes of love, exile into a Persian saga on the lover and the beloved:[2]

The burning of desire and heartache
Like wine poured at once in two glasses
Like the same note sounded from two different keys
The same intoxication in two different spots.
The suffering that love induced in the Lover,
the Beloved welcomed as her guest.
The bell the Lover told in grief,
echoed in the Beloved’s heart.[3]

The poet Kalim wrote about a famine in the Deccan:

Not only the laughing buds
Are always fleeing from me …
Their relationship to me
Is like that of the shore to the sea:
Always coming towards me,
Then ever fleeing from me.
Life’s tragedy lasts but two days
I’ll tell you what these two are for:
One day to attach the heart to this and that;
One day to detach it again.[4]

‘Urfi crafted a more personal and emotional style:

From my friend’s gate – how can I describe
The manner in which I went,
How full of longing I came,
Yet how embittered I went!
How I beat my head on the wall
In that narrow alleyway …
In ecstatic intoxication I came
In troubled silence I went.[5]

Mughal poets praised the Sufi path of love and union with the divine over the formalism and hypocrisy of organized religion:

Give up the path of the Muslims
Come to the temple
To the master of the wine house
So that you may see the divine secrets.[6]

This was carried to the point of blasphemy by Sarmad (c. 1590-1661):

He who understood the secrets of the Truth
Became vaster than the vast heaven;
The Mullah says “Ahmed [the Prophet Muhammad] went to heaven”;
Sarmad says “Nay! Heaven came down to Ahmed!”[7]

By the eighteenth century, all classes in Mughal society who were educated in Persian began using it as a literary language.

Bedil

Born in 1644 in Patna, ‘Abdul Qadir Bedil was of Turkish descent. He was raised by his uncle after the death of his parents and was educated in Persian, Arabic and Turkish. He studied Sufism and was also known to the Mughal court (most notably Aurangzeb’s son, Muhammad ‘Azam).

Bedil is considered one of the leading poets of the “Indian style” of Persian poetry (sabk-i-Hindi). His philosophical and mystical verses are complex, challenging and captivating:

I read in the wave’s fickle, delicate form
The preface of the sea, the wind’s footprint.[8]

A delicate act is learning the secrets of love
The pen slips in scribing the word of error[9]

 

The trappings of desire adorn every heart’s shop
There’s no mirror but its house of clarity reflects a bazaar[10]

 

 

Regard the spring painted with hues of new secrets
What your imagination never held the spring carries[11]

 

Only wonder I seek from the world’s estate
Like the wall’s mirrored image is my house and what it holds[12]

Bedil was cited as an influence on both Ghalib and Iqbal in their Urdu and Persian verse. His verse remains popular in Afghanistan and Tajikistan where they are studied extensively.

 

---

NOTES

[1] Sunil Sharma, The History of Akbar.

[2] Muzaffar Alam and Sanjay Subrahmanyam, Writing the Mughal World: Studies on Culture and Politics (Columbia University Press, New York: 2012), 204

[3] Masnawi Nal-Daman Faizi, ed. Muhammad Taiyab Siddiqui (Patna: 1987), 191 (12-15) cited in cited in Muzaffar Alam and Sanjay Subrahmanyam, Writing the Mughal World: Studies on Culture and Politics (Columbia University Press, New York: 2012) 216.

[4] Annemarie Schimmel, The Empire of the Great Mughals: History, Art and Culture (Reaktion Books Ltd., London: 2004), 247.

[5] Schimmel, 248.

[6] Muzaffar Alam, “The Pursuit of Persian: Language in Mughal Politics,” Modern Asian Studies 32, 2 (1998), 333.

[7] Fazl Mahmud Asiri, Rubaiyat-i-Sarmad (Shantiniketan, 1950) cited in Natalia Prigarina, Sarmad: Life and Death of a Sufi (https://iphras.ru/uplfile/smirnov/ishraq/3/24_prig.pdf).  

[8] Annual of Urdu Studies (Vol. 27), 2012, Translated by Musharraf Ali Farooqi: https://minds.wisconsin.edu/bitstream/handle/1793/66726/20BedilPoems.pdf?sequence=1&isAllowed=y

[9] Ibid.

[10] Ibid.

[11] Ibid. 

[12] Ibid.

A History of Indo-Persian Literature (Part II)

The Delhi Sultanate united North India for the first time since the reign of Emperor Harsha (r. 606-647). It integrated India into the international trading networks and cosmopolitan civilization of the Islamic world. It also introduced new ideas in art, architecture, religion and technology, including paper-making which revolutionized literature, scholarship and the graphic arts.[1]

 

INDO-PERSIAN LITERATURE

The Mongol invasions of Central Asia and Khorasan during the thirteenth century caused Persian speaking poets, artists and Sufis to flee cities like Balkh, Bukhara and Samarqand and settle in and around Delhi.[2] For a while, in fact, Delhi was seen as a haven for Persian scholars and artists in Asia.

Indo-Persian literature developed during the Delhi Sultanate through both court patronage and through an expansion of ever-widening networks of Persian-speaking literati, merchants, artists and Sufi monasteries (khanqah) across North India. Sufi centres like Nizam ud-Din Auliya’s (1238-1325) in Delhi also attracted men of learning like Amir Khusrau (1253-1325) and the historian, Zia ud-din Barani (1285-1358) who wrote in Persian.[3]

Prose

One branch of literature that Persian introduced to India was the writing of history. In fact, Persian literature introduced new genres such as biography, memoirs, chronicles, travel writing and letter writing to Indian literature.

The two best-known works of history written during the Delhi Sultanate were Barani’s, The History of Firoz Shah (Tarikh-e- Firozshahi) and The Rules of Government (Fatwa-i-jahandari). The former chronicled the history of the Sultanate from Balban (1266-87) to Firoz Shah Tughlaq (1309-1388) while the latter emphasized the importance of the study of history.

The compilation of conversations between Sufis and their disciples (malfuzat) was another branch of Indo-Persian prose literature that figured prominently during the Sultanate. The malfuzat also included hagiographies on the Sufi masters and their teachings. The Morals of the Heart (Fawa’id al-Fawad) by Amir Hasan Sijzi (1254-1337) was one such malfuzat on Nizam ud-Din.

The Delhi Sultanate also saw the appearance of Indo-Persian fiction which combined Persian, Arabic and Indic styles of storytelling. The Tutinama of Zia al-Din Nakshabi Badayuni (d. 1350), based on the Sanskrit Sukasapatati (‘Seventy Tales of the Parrot’), was one such collection of fifty-two tales told by a parrot to its mistress to prevent her from committing adultery.[4]

 

Poetry

While Sufi poets like Shah Bu ‘Ali Qalandar (d. 1323) and Fahkr-al Din Iraqi (1213-1289) wrote during this period, few poets could match the renown and influence of Amir Khusrao.

Amir Khusrao

Amir Khusrao remains one of the greatest Indo-Persian poets. A court poet for five of the Delhi sultans and a disciple of Nizam ud-Din, Khusrao composed five dīwān (collections) of poetry that included qasida (panegyric), masnavi (narrative) and over four thousand ghazal (love poems).[5]

Born Abu’l Hasan Yamin ud-Din Khusrao in Delhi in 1253, Khusrao was raised by his maternal grandfather, Imad al-Mulk, a powerful nobleman in the service of the Sultan Iltutmish (r. 1211-1236).

Khusrau began his career as a poet at the age of 20 as the protégé of senior poets at the courts of Delhi. He also served patrons in Bengal and Multan and was on one occasion, captured by the Mongols who raided Multan in 1285. He later wrote an elegy on his experience:

People shed so many tears in all directions
That five other rivers have appeared in Multan
I wanted to speak of the fire in my heart
But a hundred fiery tongues flared up in my mouth[6]

In 1289, Khusrau returned to Delhi where he became the chief court poet of Jalaluddin Khalji (r. 1290-96) and Ala’ ud-Din Khalji (r. 1296-1316). It was during this period that he wrote much of his finest work including his ghazals on love and longing:

I am about to breathe my last.
Come, so I may live.
What good will it do for you
to come once I am no more?

My heart left me but longing
for you won’t leave my heart.
My heart broke apart, but pain
For you won’t diminish.

Khusrao wrote in a style at once mystical and secular:

Bring bright wine,
for dawn has shown its face
At a moment like this
there’s no being without wine.[7]

There is a prosperous and populous city
where fragments of moon gleam at every turn.
Each fragment holds a shard of my shattered heart.[8]

His poetry also captured the Indian landscape of monsoon clouds and rainy seasons:

The clouds and the rain and
I and my love waiting to say farewell:
For my part, weeping,
and for the cloud’s part,
and for my love’s.[9]

He also wrote of his love for Nizamuddin:

I have become you, you have become me
I have become life, you have become body
From now one, let no one say that
I am other and you are another.[10]

Amir Khusrau is one of the few Indo-Persian poets who became well known outside of India. His verse is said to have even inspired the great Persian poet, Hafiz of Shiraz (1315-1390).[11] His works are still read in Iran, Afghanistan and Tajikistan while in India and Pakistan, his poetry has been popularized through musical traditions like qawalli.

 

---

 

NOTES

[1] Richard M. Eaton, India in the Persianate Age: 1000-1765 (University of California Press, Oakland, CA), 136. See also Keay, India: A History (Harper Collins, London: 2001), 247.

[2] Eaton, India in the Persianate Age, 60.

[3] Ibid., 98.

[4] Nabi Hadi, History of Indo-Persian Literature (Iran Culture House: New Delhi, 2001), 178-179. See also Perso-Indica online (http://www.perso-indica.net/work/fables_and_tales/tuti-nama-1).

[5] Amīr Ḫusraw Dihlawī, Duwal Rānī wa Ḫiżr Ḫān in Perso-Indica: An Analytical Survey of Persian Works on Indian Learned Traditions (online at http://www.perso-indica.net/work/fables_and_tales/duwal_rani_wa_h%CC%AEidr_h%CC%AEan)

[6] Paul E. Losensky and Sunil Sharma (trans.), In the Bazaar of Love: The Selected Poetry of Amir Khusrau (Penguin Books, New Delhi, 2011), xix.

[7] Paul E. Losensky, In the Bazaar of Love (Ghazal 26), 47.

[8] Ibid, (Ghazal 1772), 75.

[9] Ibid., (Ghazal 1), 3.

[10] Ibid., xxx.

Gurmukhi edition of Fauzia Rafique’s new novel ‘KEERRU’ now available

B&W photo by Danyal Rasheed, inset painting by Shahid Mirza
cover design by Mariam Zohra d.

From the Author of Skeena- a ‘little big’ book

ebook
ISBN 9780463342541

Available Everywhere
USA & the World: US$4.50
Canada: CA$4.50
India: INR101.00
Pakistan: PKR101.00

Instant Downloads
smashwords.com/books/view/1012167

‘The story of broken families, lovers, immigrants.
Five people come together in Surrey BC to
form powerful connections with each other, and
to tell a story that has rarely been told.’

Purple Poppy Press 2020, Vancouver, Canada

.

Shahmukhi edition
Paperback
ISBN 978-969-593-315-2
PKR300.00
Sanjh Publications 2019, Lahore Pakistan
sanjhpk@yahoo.com
..

A History of Indo-Persian Literature (Part I)

 

Histories of Indian literature often neglect, if not completely overlook, the contribution of Persian to Indian literature. Given that Persian was the language of literature for over eight centuries in India and, given the ongoing Hindu Nationalizing of India’s history, an understanding of the history of Indo-Persian literature is more necessary than ever.

 

THE TURKISH CONQUEST

The north-west of India has been subject to invasions since ancient times. Beginning in the second millennium BCE until the 10^th century, north-west India experienced invasions at the hands of Aryans, Iranians, Greeks, Parthians, Scythians, Kushans and Huns.

In 962, Alptigin (901-963), a Turkic general in the Samanid Empire (819-999) abandoned the court at Bukhara and established a semi-independent state with its capital in Ghazni (present-day Afghanistan).[1] He was succeeded by his son, Abu Mansur Sabuktigin (942-997), who in 986 launched an attack on Kabul and Punjab. Sabuktigin died in Balkh in 997 and was succeeded by his son Mahmud (971-1030).[2]

Between 1001 and 1017, Mahmud launched a series of raids into northern India from Ghazni. In 1008, he conquered and annexed Punjab. By the time of his death in 1030, his empire spanned Khorasan, Samarkand, Afghanistan and Punjab.

 

EARLY INDO-PERSIAN LITERATURE

The Turkish conquest of north-western coincided with what the British historian E.G. Browne has called the “Persian Renaissance.”[1] Beginning under the Samanid Empire in Bukhara, which saw the completion of the Shahnama (‘Book of Kings’), Persian literature flourished in courts across Central Asia and Iran.

Mahmud’s court at Ghazni became a centre of Persian literature. Mahmud brought scholars, merchants, artists and Sufis with new ideas in art, architecture, literature and religion to India. Mahmud’s court attracted the scholar Al-Biruni (whose work on the history of India included an assessment of scientific works in Sanskrit and Hindu philosophies and religion) and Firdowsi, author of the Persian epic, Shahnama.

The Ghaznavid Empire in Khorasan was repeatedly invaded by the Seljuq Turks until it was lost in 1040. In 1163, the Ghaznavid Sultans moved their capital from Ghazni to Lahore where they would rule from until 1186.

It was in Lahore where the first Indo-Persian literature appeared. ‘Ali Hujviri’s (d. 1071) Kashf-ul Mahjub (‘Veiling the Unveiled’) was the first Persian treatise on Sufism. It set out such themes as the love of God, the importance of contemplation and the stages of the mystical path:  

Man’s love toward God is a quality which manifests itself in the heart of the pious believer, in the form of veneration and magnification, so that he seeks to satisfy his Beloved and becomes impatient and restless in his for vision of Him, and cannot rest with anyone except Him, and grows familiar with the remembrance of Him, and abjures the remembrance of everything besides.[2]

Early Indo-Persian poets like Abu al-Faraj (d. c. 1102) continued the Persian tradition of panegyric poetry (qasida) at court as well as the Persian poetic tradition of contrasting metaphors such as moth and flame, rose and nightingale and lover and beloved.

 

MAS’UD SA’D SALMAN (1046-1121)

Mas’ud Sa’d Salman’s poetry was especially important to the development of early Indo-Persian poetry. While Mas’ud continued to write in the tradition of Persian court poetry, his verse also showed openness and sensitivity to the new Indian poetic landscape.

Born in Lahore, Mas’ud was of Iranian ancestry. His father, Sa’di Salman, had come to Lahore as an accountant in the entourage of Prince Majdud who had been sent by Sultan Mahmud to garrison Lahore in 1035-36.[3]

Mas’ud spent much of his professional life as a poet between the courts of his patrons and in prison for reasons which are not clear. It was in prison, however, that he pioneered the habsiyat (prison) genre of poetry, a genre that would appear in the later Urdu poetry of Ghalib and Faiz Ahmad Faiz.[4]

Mas’ud often wrote on the pain of his separation from his beloved city of Lahore:

O Ravi, if paradise is to be found, it is you,
If there is a kingdom fully equipped, it is you
Water in which is the lofty heaven is you
A Spring in which there are a thousand rivers is you.[5]

He also introduced the Indian genre of the baramasa to Indo-Persian poetry:

O beauty whose arrows are aloft on the day of Tir
Rise and give me wine with a high melody
Sing of love in the mode of love
Call forth the delightful melodies of nature[6]

 

THE GHURID INVASION

In 1186, Lahore was conquered by Muhammad of Ghur, one of vassals of the Ghaznavid Empire. Like the Ghaznavid Empire, the Ghurid Sultanate encompassed much of Central Asia, Iran and northern India. In 1192, Muhammad defeated Prithviraj Chauhan at Tarain (present-day Haryana) from where he conquered the political centres of north India.

 

THE FOUNDING OF THE DELHI SULTANATE

 

 

In 1192, Muhammad of Ghur ordered his Turkic slave, Qutb al-Din Aibek (1150-1210), to push further east.[7] This resulted in the conquest of Delhi which, along with Lahore, Muhammad placed under Aibek’s governorship.

In 1206, Muhammad was assassinated. A civil war broke out between his slave commanders with Aibek emerging the victor.[8] Aibek established his own empire with Delhi as his capital, thus founding the Delhi Sultanate (1206-1526).

… to be continued.

 

NOTES

[1] Richard Eaton, India in the Persianate Age: 1000-1765 (University of California Press: Oakland, CA: 2019, 13), 30.

[2] Ibid., 30.

[3] Sunil Sharma, Persian Poetry at the Indian Frontier (Permanent Black: New Delhi, 2010), 19.

[4] Annemarie Schimmel, Islamic Literatures of India (Otto Harrassowitz, Wiesbaden, 1973), 11: https://archive.org/details/IslamicLiteraturesOfIndia-AnnemarieSchimmel/page/n3/mode/2up

[5] Sunil Sharma, Persian Poetry at the Indian Frontier, citing Diwan, 391.

[6] Sunil Sharma, Persian Poetry at the Indian Frontier, citing Diwan, 947-8.

[7] Richard Eaton, India in the Persianate Age, 42.

[8] Ibid., 44.