پنجابی ادب وچ پدر شاہی کلچر ٹولدا ایہہ مضمون عورت مارچ لاہور 2021 وچ حصہ پاندیاں زنانیاں دی نذر اے ۔
فوزیہ رفیق
بابا
بڈھا – وڈا- وڈیرا
پیو- دادا- وڈیری عمر دا سکا
فقیر- سوالی- غریب
بزرگ- صوفی- کلاسیکی شاعر
یورپی آرٹ دی اِک لہر سی ’دادا ازم‘ پنجابی لٹریچر وچ اک ہڑ اے بابا ازم ۔ناواں توں لگدا اے بابا تے د ادا جیویں اِکو کجھ ہونے نیں، اصل
چ’دادے‘ تے ’بابے‘ وچ زمین اسمان دا فرق اے۔
’دادا‘ روايت بھنن دا ناں اے تے ’بابا ‘ روايت دی غلامی۔ روايت کیہڑی اے؟ بابے دی اپنی۔
جد کوئی لکھاری اپنیاں لکھتاں وچ پِدرشاہی قدراں دی ہلا شیری تے اوہناں دا پرچار کردا اے تے میرے خیال وچ اوہ ’بابا ازم‘ اے۔
سانوں پتا اے، ساڈی وسوں پِدر شاہی کلچر وچ ڈُبی ہوئی اے تےفیر پنجابی ادب تے وی ایہدا اثر ہونا اے، فیر وی میں گھٹ ای سُنیا اے ایس بارے پنجابی لکھاریاں کوئی گل بات کیتی ہووے۔ اسیں روز دیہاڑے پنجابی کلاسیکی شاعراں نوں پڑھن تے سمجھن دا چارہ کرنے آں، اوہ و ی ضروری اے ، پر کدی ایہہ وی ویکھیا جاوے بئی اج دیاں لکھتاں وچ اج دیاں سمسیاواں دی کیہ صورتحال اے۔
سچ تے ایہہ اے کہ ملامتی صوفی شاعراں توں اڈ،پنجابی ادب وچ بابا ازم تھاں تھاں ملدا اے۔ایہہ بابا اک ’فیوڈل لارڈ‘ اے جیہڑا پیری فقیری دے بھیس وچ رہندا اے؛ زنانیاں نوں آپ توں گھٹ سمجھدا اے، کمزور کر دا اے، ورت کے اگے ودھدا اے تے اندروں اوہناں توں ڈردا اے۔ اُتوں دبا کے رکھدا اے۔پنجابی ادب دا ایہہ ’فیوڈل لارڈ‘ اُکا زنانیاں نال تعصب نہیں رکھدا-
غریباں ، مزدوراں تے کارندیاں نوں وی ہینا سمجھدا اے ۔ مذہبی تے جنسی اقلیتاں نوں وی۔ کہنا ایہہ چاہنی آں کہ متعصب ذہن ہر پاسے تعصب دی نگاہ ہی پاندا اے۔
چترکاری تے ادب چ ’بابا ازم‘ دیاں دو تن مڈھلیاں نشانیاں نیں جیہڑیاں وکھو وکھ وی دسدیاں نیں تے اِکو مکو ہو کے وی:
زنانی اُتے اُلاہما رکھ ، وِکٹم نوں وِکٹمايز کر، مرد/ برادری /سسٹم نوں اُلاہمے توں بچا نا۔
مظلوم دی کہانی ظالم توں سُندے رہنا تے اوس بیانیے نوں مان دے ، مظلوم دی زبان کھو نا۔
زنانیاں بارے جھوٹیاں، گندیاں تے فحش لکھتاں لٹریچر بنا کے پیش کر زنانی کھیپ نوں رد کرنا۔
زنانی تے اُلاہما، وِکٹم نوں وِکٹمايز کرنا ۔
ساہت وچ ساڈا تجربہ اے، جتھے کوئی کم کسُترا ہوندا اے، اُلاہما زنانی تے آندا اے، جد کہ اوہی اوس کسُترے کم دا نشانا وی ہوندی اے۔ مثال: طلاق ہوگئی یا بچہ نہ ہویا تے اوہدی ذاتی تے ماحولی قیمت زنانی نوں ہی دینی پینی اے ، اُتوں ذمے داری اوہدی من کے تے اُلاہما اوہدے تے رکھ کے زنانی نوں ای ہتک تے ظلم دا نشانا بنایا جاندا اے ۔ ایہدی اُتلی مثال حدود آرڈیننس وچ ’زنا باالرضا‘ دا خیال اے جتھےریپ دی وِکٹم زنانی نوں قانون دی مدد نال اک واری فیر وِکٹمائز کیتا جاندا اے۔
پنجابی ادب وچ ایہدی اک مثال ایہہ اے:
(منظور جھلا دا اِک گیت)
منظور جھلے دا گیت ’لگی والیاں نوں نیند نہیں آوندی‘ اسیں ساریاں کنی واری سنیا ہونا اے تے کنے مشہور گائیکاں ایہنوں گایا ہونا اے۔ کیہ ہُن تائيں کسے پنجابی دانشور یاں سوجھوان نے ایہہ نوٹ کیتا کہ ایس گیت کنا وڈا جھوٹھ بولیا گیا اے؟ سوجھواناں تےنہیں دسیا، مینوں پتا لگا اک ان پڑھ زنانی توں۔ لاہور ریڈیو تے ایہہ گیت لگیا ہویا سی عالم لوہار دے انگ وچ، میں جھومدی پئی ساں کہ میری ماں کولوں لنگھی، کہندی اے، ’’منظور جھلا وی اصلوں ای جھلا اے، جیہدا سبھ کجھ لُٹیا گیا اوسے نوں دوش دتی جاندا اے۔‘‘ ۔ میں جھومنا بند کر دتا تےسسی پنوں فیر اک وار پڑھی۔
پتا لگا، سسی تے سوال چُکن وچ جھلےؔ دا مقصد ایہہ سی کہ پنوں دے اغوا تے فیر اوہدی موت دا الزام اوہدے قاتل بھراواں تے نہ آوے۔ بھراواں تے الزام دا مطلب اے اوہدے ٹبر برادری اُتے الزام۔ اوہدی تھاں بولو جھوٹھ دب کے، ایس ٹریجڈی دی ذمے واری وی زنانی نوں دیو، سارے منن گے تے ویکھ لو، پنجاب وچ سارے من دے نیں۔
جھلاؔ پیندی سٹے سسی دے پیار تے شک، کہندا اے: ‘لگی والیاں نُوں نیند نہیں آؤندی / تیری کیویں نی اَکھ لگ گئی’۔ فیر زُلیخا، ہیر، تے سوہنی نُوں اُچیاں کر کر وکھاندا اے، فیر چکور، مور تے کونج لیاندا اے، اخیر کہندا اے سسی نوں وی چھڈو تے زمانےنُوں وی، ‘ گل لگیاں دی پُچھ منظورؔ تُوں’ / ‘اوہو سوندا جیہنوں یاد نہیں ستاؤندی’۔ ایتھے اپنے ہی گھڑے ہوئے اک فضول کلیے تے اوہنے سسی نوں واریا، تے گل مکا دتی۔
جھلےؔ نے ایہہ نہیں سوچیا ، ہر کوئی اِکو مہار دا نہیں ہوندا، بھلیا لوکا، کوئی انسان ایہناں سیچوایشناں وچ سوں وی جاندے نیں۔ایتھے جھلے ؔنے جہالت نال کم لیا تے اگے دھوکھے نال۔ دھوکھا ایہہ دتا سو، جیویں سسی جے جاگدی رہندی تے پنوں نوں اوہدے بھرا اپنے نال نہ لے جا سکدے، جیویں سسی اوہناں نوں روک سکدی سی۔ مرد دے ٹبر نوں اک اوپری زنانی کیویں نفی کر سکدی اے، تے اوتھے جتھے اوہ اپنی کرنی تے تلے ہوئے ہوون؟ فیر ایس بھولے بادشاہ اپنی پدر شاہی جہالت تے دھوکھے نوں ہتک وچ ولھیٹیا ، سسی نوں ’نی‘ کر کرکے بلایا ، تے ایہہ کاری حملہ اِک سوہنے گیت وچ ڈھال کے ساڈے ہتھ پھڑایا۔
لگدا اے، اوس زمانے جد جھلے ؔنے ایہہ گیت لکھیا ، خورے اوہنوں کسے زنانی تے ڈاڈھا رنج ہووے تے اوہ ہر حال اوس تے الزام رکھنا چاہندا ہووے ۔ ایسے لئی پُنوں دی موت دا سوگ منان دے جوش وچ اوہ ایہہ وی بھل گیا کہ ’پُنوں توں پہلے جان تے سسی دی گئی سی‘۔
جنے ظالم تے سخت دل پُنوں دے پیوبھرا سن جیہناں اوہنوں اوہدی شگناں دی رات قابو کیتا، اونا ای ظالم تے سخت دل منظور جھلاؔ سی جیہنے ایہہ گیت لکھ کے سسی تے اوہ اُلاہمے رکھےجیہڑے سسی پُنوں دی کہانی لکھن والے شاہ عبدالطیف بھٹائی نے نہیں رکھے سی…… تے اونے ای ظالم اسیں آں جیہڑے ایس جھوٹھ تے اج تائيں جھومنے پئے آں۔ پر فیر ایہو تے کمال اے ’بابا از م‘ دا۔
جھلاؔ (1929 – 1973کوئی ا کلا نہیں، پیلو ( 1563- 1606) نے وی ‘مرزا صاحباں’ وچ جو کجھ مرزے دیاں ماواں بھیناں تے ونجھل دے مونہوں اکھوايا اوہ ’بابا از م‘ دا کُھلا پرچار اے- جیویں ہر میل دی زنانی اپنی حیاتی وچ کئی وار ’کنجری‘ دا اکھر اپنے لئی سُندی اے، اوویں ای پیلو دا ایہہ فرمان وچلے تے ہیٹھلے میلاں دیاں پنجابی زنانیاں کئی وار سُندیاں تے برداشت کردیاں نیں۔
چڑھدے مرزے خان نوں ، ونجھل دیندا مت
بھٹھ رناں دی دوستی کھری جیہناں دی مت
ایہہ تے اُکا دو مثالاں نیں پنجابی ادب چ وِکٹم نوں وِکٹمايز کرن دیاں۔ انج تُسیں ویکھو تے چوکھیاں مل جان گیاں
مظلوم دی کہانی ظالم توں سُندے رہنا
تواریخ وچ ویکھیا اے کہ کجھ گروہ ظالماں دا تاریخی رول کردے نیں تے اوس لئی اوہ کجھ گروہاں نوں مظلوماں دا تاریخی رول کردے رہن تے مجبور کر کے رکھدے نبں۔ مثال: بادشاہ تے رعایا، مالک تے غلام، سرمایہ کار تے مزدور، زمیندار تے مزارعے، مرد تےعورت ۔ جے اسیں رعایا دا حال بادشاہاں توں، غلاماں دیاں کہانیاں مالکاں توں، مزدوراں دے حالات سرمایہ کاراں توں، مزارعیاں دا حال زمینداراں توں، عورتاں اُتے بیتی مرداں توں سُندے رہواں گے تے جیویں اسیں پِدرشاہی کلچر وچ چوکھا رجے ہوئے آں۔
سانوں پتا اے، ایہناں وچ سماجی طاقت اک گروہ ہتھیں اے جیہدے نال اوہ دوجے گروہاں نوں قابو رکھدے آئے نیں، فیر وی جتھے سانوں موقعہ لبھدا اے، اسیں وی طاقتور گروہ دے نمائندے دی گل سُننے آں، کمزور گروہ دے نمائندے گل تے کن وی نہیں دھردے۔ نتیجہ ایہہ بئی عورت دی کہانی اکثر مرد لکھاری ہی بیان کردے پئے ہوندے نیں۔ایہدے وچ مسئلہ ایہہ اے، بیان کرن والا آپ استحصالی گروہ توں اے، اوہدے ذاتی مفاد اوس گروہ نال جُڑے ہوے نیں، اوہ نہ تے زنانیاں دے گروہی مفاداں نوں ساہمنے لیا سکدا اے تے نہ اوہناں دا تحفظ کر سکدا اے۔ ایس لئی کوئی مرد لکھاری جد کوئی اجیہا مسئلہ بیانیے وچ لیاندا اے جیہڑا بہتا مرداں دا اپنا مسئلہ اے تے جیہدے پاروں زنانیاں ، بال تے بالڑیاں کل حیاتی دا عذاب جھلدیاں نیں، تے اوہ اوس مسئلے نال نبڑن دی ذمے داری زنانیاں تے پا کے مرد اگے ٹُر جاندے نیں۔
اِنسسٹ بالاں ، اُچیچا بالڑیاں، دے جنسی استحصال دی اک شکل اے جیہڑ ا بہتا مرد دے ہتھوں ہوندا اے۔ ایتھے سرے وچ سہارا سروسز سوسائٹی نے اک پنجابی ڈرامہ ایس مسئلے تے پیش کیتا جیہڑا ساڈے دوست شاعر اجمیر روڈے ہوراں لکھیا، ناں سی ’میلے ہتھ: ٹینٹڈ ہینڈز‘۔ اوہ سُپر ہٹ گیا، پنجابی کمیونٹی نے رج کے سلاہیا۔ اسیں وی ویکھیا، پہلے تے اوہ ڈرامہ نما نما ٹُردا رہیا جیویں اردو کامیڈی ’فیملی‘ ڈرامے ٹی وی تے ہوندے نیں، اک ماں، پیو، دھی، تے اک چاچا ٹائپ رشتے دار ۔میں سوچیا، خیر اے، پورے پِڑ نوں سمجھاون لئی ذرا نرم کر کے گل ہو رہی اے۔ پر اوس ڈرامے دا اخیر ہضم نہیں ہو سکیا۔ اخیر وچ اوہ رشتے دار وی غائب ہو جاندا اے تے پیو وی، بِنا کسے ریزولیوشن دے۔ سٹیج تے ماں تے دھی کلیاں ایس مسئلے دے اثرات تے ٹرامے نال ڈیل کرن لئی رہ جاندیاں نیں۔ ایہہ ویکھو فیر ڈِیل کیویں کردیاں نیں، اگ بال کے اک رِیچوال کردیاں نیں جیہدے وچ کڑی اپنے بچا لئی اوس بندے نوں معاف کر دیندی اے۔
اُف!!!
ہاؤس فُل کیویں نہ جاندا، بابے اجمیر نے مرد اں نوں جیویں بانہہ دے کے بچا لیا۔ گل نیوکلئیر فیملی توں باہر نہیں جان دتی، زیادتی کرن والے دی کوئی پکڑ نہیں ہوئی، مجرم نوں جرم دی سزا نہیں ملی۔ اوہ بچیاں تے کڑیاں جیہڑیاں ایہہ دھروہ برداشت پئیاں کردیاں نیں اوہناں نوں کیہ پیغام ملیا؟
پیغام ملیا کہ کم تے ایہہ بھیڑا اے پر جے تہاڈے نال ہو جاوے تے تسیں وڈیاں بنو تے اندرو اندری کرودھ غصہ کڈھ کے اپنے بچا لئی بندے نوں معاف کر دیو، گل مکاؤ تے ہوراں نوں دسنا اپنی تے اپنے ٹبر دی بدنامی کرنا اے۔ غور کرو تے ہوراں نوں نہ دسن دا مطلب اےاوس مرد نوں کمیونٹی دے دوجے بالاں تے بالڑیاں تے ایہہ ظلم کردے رہن دی کھل اے۔
جے لکھاری دا ایہہ مقصد نہیں سی تے اخیر وچ مرد نے ذمے داری کیوں نہیں لئی؟ اوہنوں کوئی سزا کیوں نہیں جھلنی پئی؟ جے لکھاری دی سوجھ اے بئی اک تھاں توں دوجی تھاں چلے جانا یا بھیج دِتا جانا مرد دی سزا اے، تے ایہہ اوہو سزا اے جیہڑی چرچاں وچ کوڑھے پادریاں نوں دیندے نیں۔ ٹرانسفر! ہاں جی، ٹرانسفر۔ نویں تھاں’ نویں لوک۔ نویں معصوماں وچ کوڑھ پھیلان دی نویں چھٹی۔
ایہدی تھاں دوواں زنانیاں نے واک آوٹ کیوں نہیں کیتا، تے سانوں سٹیج تے دو مرد ایہہ رِیچوال، ایہہ سبب کردے کیوں نہیں دکھائے گے بئی کیویں ہووے جے ایس پدر شاہی سسٹم وچ مرداں دے اندر دا ایہہ عذاب بالاں تے زنانیاں تے نازل نہ ہووے تے نہ اوہناں نوں بھگتنا پوے۔ کیوں دوواں زنانیاں نوں کاؤنسلنگ تے دوجیاں سپورٹ سروسز ورتدیاں نہیں وکھایا گيا؟ مرد دے ایس دھروہ نوں اُکا زنانیاں نیں کیوں بھگتیا؟
ایہہ ای ’بابا ازم‘ اے۔ کمیونٹی وچ جنسی استحصال جیہا گُجھا تے گنجھلک مسئلہ کھولو تے اوہنوں مرد دے حق وچ ریزالوو کر کے ہتھ پھڑاؤ، واہوا اے۔ ہاؤس فُل وی فیر ای جاندا اے-
زنانیاں بارے جھوٹھیاں، گندیاں تے فحش لکھتاں لٹریچر بنا کے پیش کرنا
انج تے میں دنیا دی ہر مشہور زنانی بارے مرداں دے لکھے فحش قصیدے دیکھے ہوئے نیں، پر اوہ اردو یا انگریزی وچ سن یاں پمفلٹ ، گٹر پریساں وچ چھپے مضمون، جیہناں دے لکھاری اوہناں نوں لٹریچر بنا کے پیش نہیں سن پئے کردے۔ دو تِن سال پہلے پاکستانی پنجاب وچ کہانیاں دی اِک کتاب چھپی جیہڑی ’بابا ازم‘ دے ایس گندے پکھ دی اِک وڈی مثال اے۔اوہدے وچ لکھاری نے اپنے ذہن دا فحش گند کڈھ کے پنجاب دیاں کجھ منیاں پرمنیاں فنکار تے لکھاری زنانیاں تے لیا سٹیا، جیہناں وچوں کجھ فوت ہو گیاں سن تے ایس حملے دا جواب وی نہیں دے سکدیاں سن، جیویں نسرین انجم بھٹی ؔتے شائستہ حبیبؔ۔
حملہ اینا گھٹیا سی کہ جیہڑے لوک اوہناں زنانیاں نوں جاندے سن اوہناں لئی چُپ رہنا اوکھا ہو گیا۔ میں اپنا ایہہ لیکھ بہتا گندا نہیں کرنا چاہندی ایس لی اک ’نرم‘ مثال دینی آں ایہناں دے ایس ’لٹریچر‘ دی۔
بڑا احتجاج ہویا، لکھاری توں معافی منگن تے کہانی واپس لین دی منگ وی کیتی گئی۔ لکھاری تے اوہدے دو تِن حواری اڑ گئے، نہ کہانی واپس لئی تے نہ معافی منگی۔
پنجابی ادب وچ ’بابا ازم‘ دے صدقے، اوس لکھاری دی کوئی پکڑ نہیں ہوئی، اوہ ہُن وی دانشور دے طور ادبی محفلاں وچ شرکت کردا اے۔
مڈھلی گل
پنجابی ادب تے ساہت وچ ’بابا ازم‘ دیاں اُکا ایہہ تِن نہبں کئی ہور صورتاں وی نیں، سانوں ایہناں تعصباں توں جان چھڑان لئی ایہدیاں ساریاں صورتاں جانن تے پچھانن دی لوڑ اے۔ ایس بارے تیجی نشانی والے قصے وچ کجھ گلاں ساہمنے آئیاں جیہڑیاں سانوں ’بابا از م‘ نوں سمجھن تے اوہدا مقابلہ کرن چ کم آ سکدیاں نیں۔
اوس فحش کتاب دا لکھاری تے اوہدے حواری زنانیاں دی ایس ابیوز نوں لٹریجر کہی جاندے سن جد کجھ دوستاں اوہو کوجھے اکھر تے غلیظ گلاں اوہناں دیاں زنانیاں بارے کیتیاں، ایس تے اوہ ڈاڈھا تڑفے۔ میں پُچھنی آں، جے ساڈے بارے لکھے گئے جھوٹھ ٹھیک سی تے فیر ایہہ جھوٹھ ٹھیک کیوں نہیں سی؟ ایہدے وچ اِک مسئلہ ہور وی اے، اپنی زنانی دی ہتک دا بدلہ لین لئی اگلے دی زنانی دی ہتک کرنا مرداں دے بنائے ایس سسٹم دا مہار اے، ساڈا نہیں۔ میں ایس بھیڑے طریقے دے خلاف آں، ایہہ گل میں فیس بک گروپ چ وی کہی سی جیہڑا اوس ٹائم بنیا سی ، تے میں کجھ دوستاں نوں وی ایس کم توں ہٹکن دی کوشش کیتی سی۔ کیوں جے سوال فیر اوہی اے، جے اوہ غلط سی تے ایہہ ٹھیک کیویں اے؟
دو گلاں پاروں میں اوس ٹائم ایس طریقے دے بر خلاف کھلا سٹینڈ نہیں لیا۔ اک ایہہ کہ ہتھیار تے اکو سن، پر دوواں پاسے مقصد اک نہیں سی۔ کتاب لکھن والے دا مقصد جمہوریت پسند فنکار زنانیاں نوں کھجل کرنا سی، تے نعیم سادھو ہوراں ایہہ ہتھیار اوہناں نوں روکن لئی استعمال کیتا۔
ہن، جد دو ورھے لنگھ گئے نیں، میں پچھے جھاتی پا نی آں تے اوہناں زنانیاں دی ابیوز دے برخلاف کُھلا سٹینڈ نہ لین تے مینوں ول وی اپنے آپ تے شرم آندی اے۔ میں سمجھنی آں، میرےتھڑن وچ ’بابا از م‘ دا ہتھ سی۔ جدوں مینوں فیس بک تے مشتاق صوفی ہوراں دی اک پوسٹ توں ایس کوجھی لکھت دا پتا لگا تے جدوں تک میں اِک دو کوٹیشناں ویکھیاں، مورچے بن چکے سن، گولاباری شروع سی، تے دوواں پاسے مرد اک دوجے تے حملہ آور ہو چکے سن۔ میں کوشش کیتی پر میری شنوائی نہیں ہوئی۔جیویں آنر کلنگز وچ ہوندا اے، ایس جھگڑے و چ وی دوواں پاسے زنانیاں نے ہی مرداں دیاں زیادتیاں برداشت کیتیاں۔
ایہہ سچوایشن اُکا میری نہیں، دوجیاں جمہوری زنانیاں وی بھاویں ایہو محسوس کردیاں پیاں سن، ‘نہ ہاتھ باگ پر ہے نہ پا ہے رکاب میں’۔ اوس ویلے لاہور دی فیمینسٹ کو لیکٹیو نے کجھ سچوایشن سنبھالی تے دو تِن چونویں کم کیتے۔ اوہناں دیاں ممبراں اوس کتاب بارے اک اکٹھ وچ پہنچ کے اوس ٹولے نوں چیلنج کیتاتے اپنے خیال پیش کیتے، نسرین انجم بھٹیؔ دے اک سرتی شعرتے اک سوہنی میورل بنائی گئی، شہر وچ موقعے دیاں تھاواں تے پوسٹر لائے گے۔ مگروں زنانیاں دی گل بات ہوئی ای میل راہیں تے ایہہ متھیا گیا کہ پدرشاہی کلچر دے بر خلاف اک ویب سائٹ بنائی جائے جتھے جمہوریت پسند فنکار زنانیاں دے کم نوں اکٹھا کرکے ساہمنے لیایا جاوے، اوہناں دے کم تے ریسرچ کیتی جاوے، عورت دشمن چیزاں ساہمنے لیائیاں جان، تے انج پنجابی ادب تے ساہت وچ زنانیاں تے زیادتیاں نوں ٹھلیا جاوے۔
نسرین انجم بھٹی دے شعر تے ایہہ میورل بی بی ہاجرہ نے بنائی۔
ہن وی اگے جان دا رستہ ایہو ای اے۔ ایس پراجیکٹ نوں فیمینسٹ کولیکٹو، عورت مارچ لاہور تے پنجا ب وچ عورتاں دیاں دوجیاں جمہوری تنظیماں ہتھ پواون تے فیر کوئی مضبوط تے سوہنی گل بن سکدی اے۔
(سارا کاظمی تے شاہد مرزا دی مہربانی جیہناں دی فیڈبیک ایس مضمون چ وادھا پایا۔)
Fauzia Rafique
Surrey, BC. March 4, 2021.
Read this article in Urdu at Jeddojehd dot com
Read this article in English at TNS dot com
Read this article in Gurmukhi at apnaorg dot com
Download article in Gurmukhi: guru-babaism-final-fauzia-rafiq
‘تیری کیویں نی اًکھ لگ گئی’، عبارت:
http://urduashaarlatest.blogspot.com/2018/06/blog-post_76.html
اصل چسکے نال عابدہ پروین نےگایا اے:
https://www.youtube.com/watch?v=Ch_Ln5p7bFs
Uddari Weblog 